پرتو درمانی پروستات چگونه انجام می‌شود؟ مزایا و عوارض آن

آیا پرتو درمانی پروستات خطرناک است؟ آیا درمان با اشعه باعث عوارض جبران‌ناپذیر می‌شود؟» شاید شما هم که با پرتو درمانی پروستات روبرو شده‌اید چنین پرسش‌هایی داشته باشید. تصور کنید پزشک به جای تیغ جراحی، پرتوی نامرئی را برای درمان سرطان پروستات شما پیشنهاد می‌کند – این ایده در نگاه اول می‌تواند ترسناک یا مرموز باشد. اما واقعیت این است که پرتو درمانی پروستات یکی از روش‌های ایمن و مؤثر درمان سرطان پروستات است که سال‌هاست زندگی بسیاری از بیماران را نجات داده است.

در این مقاله‌، با زبانی ساده و لحنی دوستانه و دلسوزانه، هرآنچه را که باید درباره پرتو درمانی پروستات بدانید توضیح می‌دهیم. از تعریف و انواع این روش گرفته تا مراحل انجام درمان، مقایسه آن با جراحی پروستات، عوارض احتمالی (شایع و نادر)، هزینه‌های تقریبی، مراقبت‌های قبل و حین و بعد از درمان، تجربه‌های بیماران و در انتها نکاتی انگیزشی برای تقویت امید شما.

هدف ما این است که به تمامی سوالات و نگرانی‌های شما پاسخ دهیم و کمک کنیم با دیدی روشن‌تر و اطمینان بیشتر وارد روند درمان شوید. پس اگر شما یا یکی از عزیزانتان در مسیر درمان سرطان پروستات قرار گرفته‌اید، با ما همراه باشید تا پرتو درمانی پروستات را گام‌به‌گام بشناسیم.

پرتو درمانی پروستات چیست و چرا استفاده می‌شود؟

پرتو درمانی پروستات (Radiation Therapy for Prostate Cancer) روشی از درمان است که در آن از پرتوهای پرانرژی (مانند پرتو X یا ذراتی مانند پروتون) برای از بین بردن سلول‌های سرطانی در پروستات استفاده می‌شود. این روش که به آن رادیوتراپی نیز می‌گویند، می‌تواند به دو صورت انجام شود: یا پرتوها از خارج بدن به ناحیه پروستات تابانده می‌شوند، یا مواد رادیواکتیو مستقیماً در داخل بافت پروستات کار گذاشته می‌شوند.

مکانیزم اثر پرتو درمانی به زبان ساده این است که تشعشعات یونیزان، ماده ژنتیکی (DNA) سلول‌های سرطانی را تخریب می‌کنند و جلوی تکثیر و رشد آن‌ها را می‌گیرند. سلول‌های سالم نیز تا حد امکان از تابش مصون نگه داشته می‌شوند، خصوصاً با تکنیک‌های پیشرفته‌تر امروزی که دقت پرتو را بالاتر برده‌اند.

اما چرا پزشکان پرتو درمانی پروستات را توصیه می‌کنند؟ دلایل کاربرد پرتو درمانی در سرطان پروستات متنوع است و بسته به شرایط بیمار و مرحله بیماری تعیین می‌شود. در ادامه به مهم‌ترین موارد استفاده از پرتو درمانی پروستات اشاره می‌کنیم:

• درمان اصلی در مراحل اولیه: در موارد سرطان پروستات محدود به غده (پیشرفته نشده)، پرتو درمانی می‌تواند درمان قطعی و اصلی باشد. بسیاری از بیماران با سرطان پروستات در مراحل اولیه، به جای جراحی، تنها با پرتو درمانی پروستات درمان می‌شوند. این روش غیرتهاجمی می‌تواند به اندازه جراحی در ریشه‌کنی سرطان موثر باشد (که در بخش مقایسه توضیح خواهیم داد) و از برداشتن کل غده پروستات جلوگیری کند.
• پس از جراحی (درمان تکمیلی یا کمکی): گاهی پس از عمل جراحی پروستات (پروستاتکتومی) نیز پرتو درمانی پروستات انجام می‌شود تا احتمال بازگشت سرطان کاهش یابد. این حالت را درمان کمکی یا تکمیلی (Adjuvant) می‌گویند. اگر پس از جراحی هنوز سلول‌های سرطانی میکروسکوپی باقی مانده باشند، پرتودرمانی می‌تواند آن‌ها را نابود کند و ریسک عود سرطان را پایین بیاورد.
• درمان نجات‌بخش (پس از بازگشت سرطان): اگر سرطان پروستات بعد از جراحی مجدداً عود کند یا شواهدی باشد که جراحی اول تمام بافت سرطانی را برنداشته است، می‌توان از پرتو درمانی پروستات به عنوان درمان نجات‌بخش (Salvage therapy) استفاده کرد. در این حالت پرتودرمانی به ناحیه بستر پروستات یا نواحی عود کمک می‌کند تا سلول‌های سرطانی باقی‌مانده از بین بروند.
• همراه با سایر درمان‌ها در موارد پیشرفته: در سرطان‌های پیشرفته‌تر یا تهاجمی‌تر پروستات (مثلاً اگر تومور از کپسول پروستات فراتر رفته یا غدد لنفاوی را درگیر کرده باشد) پرتودرمانی اغلب به عنوان بخشی از یک برنامه درمانی جامع به کار می‌رود. برای مثال، ممکن است پرتودرمانی همراه با هورمون‌درمانی انجام شود تا رشد سرطان مهار شود. همچنین اگر سرطان به مناطق دیگر مانند استخوان‌ها گسترش یافته باشد، پرتو درمانی پروستات می‌تواند به تسکین علائمی نظیر درد استخوانی کمک کند. در واقع پرتودرمانی در این موارد نقش تسکینی (پالیاتیو) نیز دارد و کیفیت زندگی بیمار را بهبود می‌بخشد.

به طور خلاصه، پرتو درمانی پروستات یک سلاح قدرتمند در برابر سرطان پروستات است که بسته به مرحله و ویژگی‌های بیماری به شکل‌های مختلف به کار گرفته می‌شود: گاه به تنهایی و گاه در کنار جراحی یا داروهای هورمونی. تیم پزشکی با بررسی دقیق وضعیت شما تشخیص می‌دهد که آیا این روش برای شما مناسب است یا خیر و چگونه باید اجرا شود. در ادامه با انواع روش‌های پرتودرمانی پروستات آشنا می‌شویم.

به نقل از سایت The Johns Hopkins University:رادیوتراپی درمانی مؤثر است که با استفاده از پرتوها یا ذرات با انرژی بالا، سلول‌های سرطانی پروستات را از بین می‌برد.

انواع پرتو درمانی پروستات

پرتو درمانی پروستات تکنیک‌ها و روش‌های متنوعی دارد. پیشرفت فناوری پزشکی باعث شده که امروزه بتوان پرتودرمانی را بسیار دقیق‌تر و با عوارض کمتری انجام داد. به طور کلی، انواع پرتو درمانی پروستات را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد: پرتودرمانی خارجی و پرتودرمانی داخلی (براکی‌تراپی). هر یک از این دسته‌ها خود شامل روش‌های مختلفی هستند که در ادامه به زبان ساده معرفی می‌شوند:

پرتو درمانی خارجی پروستات (External Beam Radiation Therapy – EBRT):

در این روش، پرتوهای پرانرژی از یک دستگاه خارجی (به نام شتاب‌دهنده خطی یا LINAC) به سمت پروستات تابانده می‌شوند. بیمار روی تخت دراز می‌کشد و دستگاه در اطراف بدن او حرکت می‌کند تا پرتوها را از زوایای مختلف به غده پروستات برساند. پرتو درمانی خارجی پروستات معمولاً با پرتو ایکس (اشعه X) انجام می‌شود، اما می‌تواند از ذرات پروتون نیز بهره بگیرد.

درمان به صورت سرپایی انجام می‌شود و برای پروستات رایجاً پنج روز در هفته طی چند هفته متوالی انجام می‌گیرد (مثلاً ۵ تا ۹ هفته، بسته به طرح درمان). هر جلسه درمانی کوتاه است و خود تابش پرتو فقط چند دقیقه طول می‌کشد، اگرچه با زمان‌های آماده‌سازی ممکن است حدود نیم ساعت در مرکز درمان باشید. پرتو درمانی خارجی پروستات کاملاً بدون درد است – شما چیزی از ورود پرتو به بدنتان حس نخواهید کرد.

پرتودرمانی سه‌بعدی (3D-CRT):

یکی از روش‌های قدیمی‌تر EBRT است که در آن با کمک تصویربرداری سه‌بعدی (مانند سی‌تی اسکن)، پرتوافکنی از چند جهت مختلف با شکل‌دهی اولیه پرتو انجام می‌شود. این روش نسبت به تکنیک‌های جدیدتر دقت کمتری دارد و ممکن است بافت‌های سالم اطراف پروستات بیشتر در معرض اشعه قرار بگیرند.

پرتودرمانی با شدت تعدیل‌یافته (IMRT):

این تکنیک پیشرفته‌ترین و رایج‌ترین شکل EBRT برای پرتو درمانی پروستات است. در IMRT پرتوها به شکل دقیقی مطابق شکل تومور تنظیم (Collimate) می‌شوند و شدت هر پرتوی ورودی به بدن قابل تنظیم است. به بیان ساده، دستگاه پرتودرمانی در حال چرخش به دور بدن شما، پرتوهایی «با شکل و شدت متغیر» ساطع می‌کند تا دقیقاً منطبق بر ابعاد تومور پروستات باشند. نتیجه این است که دوز بالاتری از تابش را می‌توان به خود تومور رساند و همزمان بافت‌های سالم اطراف (مثلاً روده یا مثانه) از دوز بالا در امان بمانند. IMRT توانسته عوارض جانبی را کاهش دهد و یکی از دلایل ایمنی بالای پرتودرمانی مدرن است.

پرتودرمانی پیکربندی‌شده استریوتاکتیک (SBRT):

این روش که با نام رادیوتراپی استریوتاکتیک بدخیمی هم شناخته می‌شود، نوعی پرتودرمانی خارجی فوق دقیق با دوز بالا در هر نوبت است. SBRT از تصاویر سه‌بعدی یا چهاربعدی و سیستم‌های راهنمایی بسیار پیشرفته بهره می‌برد تا پرتوهای کاملاً متمرکز را با دوزهای قوی‌تر بتاباند. چون هر جلسه درمان با SBRT دوز بیشتری می‌دهد، کل دوره درمان کوتاه‌تر می‌شود – گاهی فقط ۱ تا ۵ جلسه در طول یکی دو هفته کافی است.

دستگاه‌های ویژه‌ای مانند گامانایف (Gamma Knife) یا سایبرنایف (CyberKnife) انواعی از SBRT هستند که ممکن است نامشان را شنیده باشید. پرتودرمانی استریوتاکتیک پروستات معمولاً برای تومورهای کوچک و موضعی یا در قالب پژوهش‌های بالینی به کار می‌رود. مزیت SBRT راحتی و کوتاه بودن دوره درمان است، هرچند ممکن است برخی عوارض موقت مثل تحریک روده کمی شدیدتر از IMRT باشد.

پروتون تراپی پروستات:

در این روش به جای پرتوهای ایکس، از پرتو پروتون (ذرات باردار مثبت) برای تخریب سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. ویژگی ممتاز پروتون‌ها این است که می‌توانند انرژی خود را دقیقاً در عمق مشخصی (محل تومور) آزاد کنند و پس از آن متوقف شوند. بنابراین پرتو درمانی پروستات با پروتون این امکان را دارد که به بافت‌های سالم جلوی تومور و پشت تومور کمتر آسیب برساند.

به زبان ساده، پرتودرمانی پروتون‌ میتواند مانند یک مشت زن دقیق باشد که ضربه را فقط به هدف وارد می‌کند و کمتر به اطراف صدمه می‌زند. مطالعات نشان داده‌اند که پروتون تراپی ممکن است عوارض جانبی کمتری نسبت به پرتودرمانی با اشعه X داشته باشد، هرچند همچنان احتمال عوارض کاملاً از بین نمی‌رود. نقطه ضعف پروتون‌تراپی هزینه بسیار بالاتر و در دسترس نبودن گسترده آن است (تعداد مراکز مجهز به شتاب‌دهنده پروتون محدود است). در بخش هزینه‌ها، بیشتر به این موضوع خواهیم پرداخت.

براکی‌تراپی یا پرتو درمانی داخلی پروستات:

برخلاف روش‌های خارجی که منبع پرتو بیرون از بدن است، در براکی‌تراپی پروستات منبع تابش را مستقیماً داخل غده پروستات قرار می‌دهند. واژه براکی در یونانی به معنی «نزدیک» است؛ یعنی درمان از فاصله نزدیک. در این روش پزشک متخصص رادیوتراپی و اورولوژیست با همکاری هم، یک سری منابع رادیواکتیو کوچک (اغلب به اندازه یک دانه برنج) را از طریق سوزن‌هایی به درون پروستات جای‌گذاری می‌کنند.

این منابع ممکن است به صورت دائمی در محل باقی بمانند و طی چند هفته یا چند ماه پرتو گسیل کنند (به این نوع براکی‌تراپی با دوز پایین یا LDR گفته می‌شود)، یا اینکه موقتی بوده و پس از چند دقیقه تابش با دوز بالا خارج شوند (براکی‌تراپی با دوز بالا یا HDR). هر دوی این تکنیک‌ها سال‌هاست با موفقیت در درمان سرطان پروستات به کار می‌روند. براکی‌تراپی معمولاً یک عمل سرپایی یا با یک شب بستری است و نیاز به بی‌حسی نخاعی یا بیهوشی دارد تا بیمار حین کاشت منابع رادیواکتیو دردی حس نکند.

در براکی‌تراپی موقت (HDR)، سوزن‌ها یا کاتترها در پروستات قرار داده می‌شوند، منبع رادیواکتیو برای مثلاً ۵ تا 15 دقیقه تابش می‌کند و سپس خارج می‌شود؛ ممکن است ۱ تا ۲ جلسه در دو روز پیاپی لازم باشد. در براکی‌تراپی دائمی (LDR)، ده‌ها «دانه» رادیواکتیو کوچک در نقاط مختلف پروستات کاشته می‌شوند و در جای خود باقی می‌مانند تا به مرور تشعشعات‌شان تخلیه شود. این دانه‌ها ابتدا دوز بالایی تابش می‌کنند و بعد از چند ماه فعالیتشان کم شده و دیگر اثری ندارند.

مزیت براکی‌تراپی این است که دوز متمرکز بالایی را مستقیماً داخل تومور آزاد می‌کند و بافت‌های سالم اطراف بسیار کمتر تحت تأثیر قرار می‌گیرند. همچنین کل درمان در یک نوبت (LDR) یا چند نوبت کوتاه (HDR) انجام می‌شود، در نتیجه برای بیمارانی که نمی‌خواهند هر روز به مدت چندین هفته به مرکز درمانی مراجعه کنند، گزینه جذابی است.

از سوی دیگر، براکی‌تراپی بیشتر مناسب سرطان‌های کاملاً موضعی و کوچک است و اگر پروستات بیش از حد بزرگ باشد یا سرطان به خارج غده گسترش یافته باشد، معمولاً از این روش استفاده نمی‌شود. در بسیاری از موارد، براکی‌تراپی با پرتودرمانی خارجی ترکیب می‌شود تا هم داخل پروستات و هم حاشیه‌های اطراف دوز کافی بگیرند – این ترکیب بخصوص در موارد تهاجمی‌تر مفید است.

علاوه بر دو دسته اصلی فوق، در برخی موارد خاص از رادیوداروها نیز استفاده می‌شود. رادیودارو ماده‌ای رادیواکتیو است که به صورت تزریق وریدی وارد بدن می‌شود و مستقیماً بافت‌های سرطانی را هدف قرار می‌دهد. برای مثال، رادیوم-223 یک رادیوداروی مورد استفاده در سرطان پروستات پیشرفته متاستاتیک (خصوصاً برای متاستازهای استخوان) است که به استخوان‌ها متصل شده و با تابش آلفا سلول‌های سرطانی استخوانی را از بین می‌برد. رادیوداروها بیشتر در مراحل پیشرفته بیماری که سرطان به فراتر از پروستات گسترش یافته به کار می‌روند و بخشی از پرتو درمانی سیستمیک محسوب می‌شوند.

همان‌طور که دیدید، پرتو درمانی پروستات یک مفهوم کلی است که شامل روش‌های متعددی می‌شود. تیم درمانی شما بر اساس اندازه و محل تومور، مرحله سرطان، وضعیت جسمانی شما و اهداف درمانی، بهترین نوع پرتودرمانی را پیشنهاد خواهند کرد. در بخش بعد، درباره روند انجام درمان پرتودرمانی پروستات و مراحلی که طی خواهید کرد صحبت می‌کنیم تا بدانید دقیقاً چه چیزی در انتظار شماست.

روند انجام پرتو درمانی پروستات و مراحل آن

آشنایی با مسیر درمان و اینکه در هر مرحله چه اتفاقی می‌افتد، می‌تواند از اضطراب شما بکاهد و کمک کند با آمادگی بیشتری در جلسات حاضر شوید. روند کلی پرتو درمانی پروستات (چه خارجی و چه براکی‌تراپی) معمولاً شامل مراحل زیر است:

1. مرحله برنامه‌ریزی و شبیه‌سازی (Simulation): پس از آنکه تصمیم به انجام پرتو درمانی پروستات گرفته شد، اولین گام یک جلسه برنامه‌ریزی است. در این جلسه که گاه شبیه‌سازی پرتودرمانی نام دارد، شما به مرکز پرتودرمانی مراجعه می‌کنید تا تیم درمانی نقشه دقیقی برای درمان شما تهیه کند. در پرتودرمانی خارجی، ابتدا وضعیت مناسب دراز کشیدن شما روی تخت درمان تنظیم می‌شود؛ تکنسین‌ها با کمک بالش‌ها و قالب‌های مخصوص بدن شما را در وضعیتی راحت و ثابت قرار می‌دهند. ممکن است روی پوست ناحیه درمان (مثلاً روی لگن) علامت‌هایی کوچک بگذارند یا تتوی نقطه‌ای بکنند تا هر بار شما را دقیقاً در همان موقعیت قرار دهند. سپس برای تعیین محل دقیق پروستات و مناطق هدف، از تصویربرداری استفاده می‌شود، معمولاً سی‌تی اسکن یا ام‌آر‌آی مخصوص برنامه‌ریزی. گاهی نیز اسکن پیشرفته‌تری به نام اسکن PSMA PET انجام می‌شود که می‌تواند نقاط بسیار کوچک سرطان را در بدن نشان دهد. همه این اطلاعات به کامپیوتر داده می‌شود و متخصص فیزیک پزشکی و دکتر پرتودرمانی با کمک نرم‌افزارهای پیشرفته، طرح درمان را تهیه می‌کنند: اینکه از چه زوایایی و با چه شدت‌هایی پرتو به پروستات تابانده شود و چه دوزی به هر بخش برسد. در پرتودرمانی پروستات با پروتون، به دلیل هزینه بسیار بالا، هماهنگی با بیمه نیز در مرحله برنامه‌ریزی انجام می‌شود که بیمار مطمئن شود پوشش بیمه کافی دارد. در براکی‌تراپی پروستات، مرحله برنامه‌ریزی شامل انجام سونوگرافی یا سی‌تی برای ترسیم اندازه و شکل پروستات است تا بدانند چند منبع رادیواکتیو و در چه نقاطی باید کاشته شود. به طور خلاصه، این مرحله مانند نقشه‌کشی یک سفر است که جزئیات مسیر درمان شما را مشخص می‌کند. شما در این مرحله کار خاصی جز همکاری در تصویربرداری و بی‌حرکت ماندن حین اسکن‌ها ندارید. طرح درمان که آماده شد، قرار جلسات درمانی (مثلاً هر روز در ساعت مشخص) تنظیم می‌شود. شاید لازم باشد برای چند هفته، هر روز زمان معینی را به مرکز پرتودرمانی مراجعه کنید؛ پس برنامه زندگی و کاری خود را از پیش تنظیم کنید و در صورت نیاز مرخصی‌های لازم را در نظر بگیرید.
2. مرحله اجرای جلسات پرتودرمانی پروستات: با تکمیل برنامه‌ریزی، درمان واقعی آغاز می‌شود. بسته به نوع پرتودرمانی، نحوه اجرای جلسات فرق می‌کند:
   • در پرتودرمانی خارجی (EBRT): معمولاً هفته‌ای ۵ جلسه (روزهای کاری) در یک مرکز درمانی خواهید داشت و این وضعیت برای چندین هفته ادامه می‌یابد (مثلاً ۴ تا ۹ هفته، بسته به رژیم پرتودرمانی معمول یا هیپوفراکشن). هر نوبت وقتی به مرکز می‌رسید، احتمالاً از شما خواسته می‌شود لباس مخصوص بپوشید و روی تخت درمان در همان وضعیتی که در جلسه شبیه‌سازی تعیین شد دراز بکشید. تکنسین‌ها دستگاه را تنظیم می‌کنند و اتاق را ترک می‌کنند. آن‌ها از اتاق مجاور از طریق دوربین و میکروفون شما را تحت نظر دارند. دستگاه LINAC در حین تابش ممکن است اطراف شما بچرخد و صدای وزوز یا تق‌تق بدهد اما شما هیچ دردی یا حسی از پرتو نخواهید داشت. مهم است که در تمام مدت تابش بی‌حرکت باشید، اما نگران نباشید چون زمان تابش بسیار کوتاه است (چند دقیقه). اگر احیاناً حس ناراحتی داشتید یا لازم بود تکان بخورید، از طریق میکروفون می‌توانید با تکنسین صحبت کنید تا دستگاه را متوقف کنند و شما را جابه‌جا نمایند. پس از اتمام، دستگاه خاموش می‌شود و شما می‌توانید از تخت پایین آمده، لباستان را بپوشید و به خانه بروید. جلسات بعدی دقیقاً مشابه همین خواهد بود. بسیاری از بیماران می‌گویند که هر جلسه پرتودرمانی پروستات خیلی سریع می‌گذرد – مثلاً دو بیماری که دو برادر بودند و با هم پرتودرمانی می‌گرفتند، گفتند «هر جلسه فقط چند دقیقه طول می‌کشید و حتی از نظر ما سریع‌تر از آنچه فکر می‌کردیم تمام می‌شد». چون جلسات پرتودرمانی خارجی سرپایی است، معمولاً می‌توانید رانندگی کنید و رفت‌وآمد خودتان را انجام دهید. فقط اگر احساس خستگی زیاد داشتید، بهتر است از فردی بخواهید در جلسات آینده شما را همراهی کند یا رانندگی را به او بسپارید. همچنین توصیه می‌شود لباس‌های راحت و گشاد بپوشید تا تعویض آن آسان باشد و از استفاده از پودر، کرم، دئودورانت یا چسب زخم در ناحیه‌ی که پرتودرمانی می‌شود خودداری کنید، مگر با نظر پزشک (این کارها برای محافظت از پوست آن ناحیه است).
   • در براکی‌تراپی پروستات: اجرای این روش شبیه یک عمل جراحی کوچک است. معمولاً در یک روز مشخص باید در بیمارستان یا مرکز جراحی حاضر شوید. شما را به اتاق عمل می‌برند، بیهوشی یا بی‌حسی انجام می‌شود تا درد نداشته باشید. سپس متخصص براکی‌تراپی با کمک تصویر سونوگرافی که از طریق یک پروب داخل رکتوم (راست‌روده) گذاشته شده محل دقیق پروستات را رویت می‌کند. بر اساس طرح درمان، تعداد مشخصی سوزن از ناحیه پرینه (بین مقعد و کیسه بیضه) وارد پروستات می‌شود. در براکی‌تراپی دائمی، این سوزن‌ها دانه‌های رادیواکتیو را یکی یکی در قسمت‌های مختلف غده رها می‌کنند و سپس خارج می‌شوند. در پایان ممکن است ۵۰ تا ۱۰۰ عدد دانه‌ی رادیواکتیو در پروستات کاشته شده باشد. شما به اتاق ریکاوری می‌روید و پس از چند ساعت مرخص می‌شوید تا به خانه بروید. چون دانه‌ها هنوز پرتوزا هستند، پزشک معمولاً به شما توصیه می‌کند برای چند روز تا چند هفته از تماس نزدیک با کودکان و زنان باردار خودداری کنید و مثلاً در آغوششان نگیرید، چرا که مقادیر بسیار کمی پرتو ممکن است به اطراف بدن شما منتشر شود. همچنین ممکن است به شما توصیه شود مدتی هنگام نزدیکی از کاندوم استفاده کنید تا اگر احیاناً دانه‌ای حرکت کرد و از طریق مجرا خارج شد، وارد بدن همسرتان نشود. البته این اتفاق بسیار نادر است، ولی برای احتیاط چنین توصیه‌ای می‌شود. در براکی‌تراپی موقت (HDR)، پس از وارد کردن سوزن‌ها، دستگاه مخصوصی منابع پرتو را از طریق همین سوزن‌ها به داخل پروستات می‌فرستد، چند دقیقه تابش انجام می‌شود و سپس منابع پرتو مجدداً به داخل دستگاه برمی‌گردند. ممکن است این کار یک بار یا دو بار در روزهای متوالی تکرار شود. پس از اتمام آخرین تابش، تمام سوزن‌ها از بدن خارج می‌شوند و دیگر شما رادیواکتیو نخواهید بود. معمولاً در HDR هم همان روز یا روز بعد از مرکز درمانی مرخص می‌شوید. بعد از براکی‌تراپی (چه LDR چه HDR)، احتمال دارد تا چند روز ناحیه پرینه (محل ورود سوزن‌ها) کمی دردناک یا متورم باشد و ادرار شما رنگ متمایل به قرمز-قهوه‌ای داشته باشد که طی یک هفته برطرف می‌شود.
3. پیگیری پس از اتمام درمان: چه پرتودرمانی خارجی داشته باشید و چه براکی‌تراپی، پس از پایان دوره درمان وارد فاز پیگیری می‌شوید. چند هفته تا چند ماه بعد از درمان، پزشک از شما آزمایش خون PSA می‌گیرد تا روند کاهش این نشانگر را ارزیابی کند. سطح PSA به مرور زمان افت می‌کند و پایین ماندن آن نشانه موفقیت درمان است. گاهی تصویربرداری‌هایی مثل MRI یا اسکن نیز پس از مدتی انجام می‌شوند تا وضعیت بافت پروستات یا بستر آن بررسی شود. در ویزیت‌های پیگیری، پزشک علاوه بر بررسی موفقیت درمان، درباره عوارض جانبی دیررس نیز از شما سوال می‌کند تا در صورت لزوم اقداماتی برای مدیریت آن‌ها انجام دهد. معمولا پیگیری PSA هر 3 تا 6 ماه در چند سال اول توصیه می‌شود. به مرور اگر همه چیز پایدار بود، فاصله چکاپ‌ها طولانی‌تر می‌شود. خبر خوب این است که در اغلب بیماران پرتو درمانی پروستات نتایج عالی به همراه دارد و سرطان را کنترل یا ریشه‌کن می‌کند. در واقع متخصصان می‌گویند شانس علاج قطعی در سرطان پروستات موضعی بسیار بالا است – به گفته‌ی یکی از متخصصان پرتودرمانی، «احتمال درمان در اکثر بیماران مبتلا به سرطان پروستات موضعی بسیار عالی است». بنابراین اگر در جلسات پیگیری خبری از رشد مجدد سرطان نبود، می‌توانید با خیالی آسوده‌تر به زندگی عادی خود ادامه دهید. البته همیشه باید هوشیار بود و طبق برنامه پزشک مراقبت‌های دوره‌ای را انجام داد.

پرتو درمانی پروستات در مقایسه با جراحی پروستات

یکی از دغدغه‌های رایج بیماران این است که پرتو درمانی پروستات بهتر است یا عمل جراحی پروستات (پروستاتکتومی). پاسخ این سوال برای هر فرد می‌تواند متفاوت باشد و به عوامل زیادی بستگی دارد، اما می‌توان به طور کلی برخی مقایسه‌ها را مطرح کرد. در این بخش ما اثربخشی، عوارض جانبی، دوران نقاهت و هزینه پرتودرمانی پروستات را در قیاس با جراحی بررسی می‌کنیم. توجه داشته باشید که همیشه مشورت نهایی با پزشک متخصص بر اساس شرایط شخصی شما تعیین‌کننده است، اما دانستن میانگین‌ها و نتایج مطالعات، به تصمیم‌گیری آگاهانه کمک می‌کند.

• میزان اثربخشی و نرخ درمان:

برای سرطان پروستات در مراحل اولیه (موضعی)، تحقیقات نشان می‌دهد که پرتو درمانی پروستات و عمل جراحی هر دو تقریباً به یک اندازه در درمان قطعی بیماری موفق هستند. به عبارت دیگر، در تومورهای کوچک و محدود به پروستات، نرخ بقای بدون سرطان در بلندمدت برای بیمارانی که صرفاً پرتودرمانی کرده‌اند تفاوت چشمگیری با آن‌هایی که جراحی شده‌اند ندارد. به همین دلیل است که پزشکان هر دو گزینه را به بیمار پیشنهاد می‌کنند و انتخاب بیشتر به ترجیح بیمار و جزئیات وضعیت او بستگی دارد.

حتی براکی‌تراپی نیز در موارد اولیه نرخ درمانی مشابهی گزارش کرده است. در موارد سرطان پروستات با خطر بالا یا منتشرشونده، معمولاً ترکیبی از درمان‌ها به کار می‌رود (مثلاً جراحی همراه پرتودرمانی یا پرتودرمانی همراه هورمون‌درمانی) و مقایسه مستقیم دشوارتر است. برخی مطالعات نشان داده‌اند که در سرطان‌های پرخطر، عمل جراحی اندکی برتری در بقای کلی داشته و هزینه کمتری نیز داشته است، اما در عین حال لازم به ذکر است که اغلب بیماران پرخطر نهایتاً ترکیبی از هر دو روش را دریافت می‌کنند (مثلاً بعد از جراحی ممکن است پرتودرمانی تکمیلی نیاز شود).

• عوارض جانبی و اثرات بر کیفیت زندگی:

هر دو روش عوارض خاص خود را دارند. جراحی پروستات یک عمل تهاجمی است؛ شایع‌ترین عوارض آن بی‌اختیاری ادرار (نشت ادرار) و مشکلات نعوظ (ناتوانی جنسی) به علت آسیب احتمالی به اعصاب نعوظ در حین برداشتن پروستات است. پرتودرمانی پروستات نیز می‌تواند به اعصاب نعوظ آسیب برساند یا خون‌رسانی را مختل کند و اختلال نعوظ ایجاد کند، اما این عارضه معمولاً به تدریج و با گذشت زمان رخ می‌دهد و در کوتاه‌مدت شدت کمتری نسبت به جراحی دارد. از طرفی، پرتودرمانی (مخصوصاً پرتودرمانی خارجی) می‌تواند عوارض گوارشی و ادراری موقتی ایجاد کند – مانند التهاب مثانه و تکرر ادرار، یا التهاب رکتوم و اسهال.

این مشکلات معمولاً در طول درمان یا اندکی پس از آن رخ می‌دهند و سپس برطرف می‌شوند. در مقایسه، جراحی پروستات چون کل غده برداشته می‌شود ممکن است به سرعت توان جنسی و کنترل ادرار را مختل کند، هرچند در برخی بیماران این موارد به مرور بهبود می‌یابد. نتایج یک مطالعه نشان داد در سه سال پس از درمان، بیمارانی که جراحی شده بودند مشکلات جنسی و بی‌اختیاری ادرار بیشتری نسبت به پرتودرمانی گزارش کردند، گرچه پس از پنج سال تفاوت زیادی نماند و فقط بی‌اختیاری ادرار در گروه جراحی بدتر بود.

به طور کلی، پرتو درمانی پروستات بیشتر احتمال دارد عوارضی مانند تحریک روده و اسهال یا خونریزی خفیف مقعدی ایجاد کند، در حالی که جراحی بیشتر با خطر نشت ادرار یا خشک‌شدن کامل انزال و مشکلات نعوظ همراه است. یک نکته مهم این است که هر دو روش در درازمدت می‌توانند بر قدرت باروری تاثیر بگذارند (جراحی با حذف پروستات و تخریب راه انزال، و پرتودرمانی با آسیب احتمالی به بافت بیضه‌ها یا غدد جنسی). همچنین هر دوی آن‌ها می‌توانند موجب ناباروری شوند، لذا اگر بیمار جوانی هستید که تمایل به فرزندآوری دارید، باید قبل از درمان درباره حفظ باروری (مانند بانک اسپرم) فکر کنید.

• دوران نقاهت و بهبود:

جراحی رادیکال پروستاتکتومی یک عمل بزرگ شکمی یا لاپاروسکوپی است که نیاز به بستری کوتاه (معمولاً ۱ تا ۲ شب) در بیمارستان دارد. پس از جراحی، بیمار معمولاً به مدت یک تا دو هفته کاتتر ادراری (سوند) دارد تا محل بخیه مجرای ادرار بهبود یابد. بهبودی کامل از دردهای جراحی و بازگشت به فعالیت عادی ممکن است چندین هفته تا چند ماه طول بکشد، و بیمار باید تمریناتی مانند ورزش‌های کگل برای تقویت عضلات کف لگن انجام دهد تا کنترل ادرار سریعتری به دست آورد. در مقابل، پرتو درمانی پروستات نیازی به بستری شدن ندارد (به جز براکی‌تراپی که یک روز ممکن است در بیمارستان باشید).

در پرتودرمانی خارجی، هر جلسه درمان تنها چند دقیقه طول می‌کشد و شما بلافاصله می‌توانید به کارهای روزمره‌تان برسید. بسیاری از بیماران حتی در طی دوره پرتودرمانی به کار خود ادامه می‌دهند، فقط ممکن است کمی زودتر خسته شوند و نیاز به استراحت بیشتری داشته باشند. خستگی و ضعف مختصر شایع‌ترین اثر پرتودرمانی در طول درمان است که معمولاً با چند هفته استراحت پس از اتمام دوره، برطرف می‌شود.

بنابراین از نظر دوران نقاهت، پرتودرمانی برای بدن شما استرس کمتری در کوتاه‌مدت ایجاد می‌کند چون خبری از تیغ جراحی و برش و بخیه نیست. اما باید به این نکته توجه داشت که پرتودرمانی یک درمان طولانی‌تر است (چون چند هفته زمان می‌برد تا دوز کامل را دریافت کنید)، در حالی که جراحی در یک روز انجام می‌شود و تومور یکجا خارج می‌شود. برخی بیماران حس روانی بهتری دارند از اینکه «غده سرطانی از بدن خارج شده» – این حس را معمولاً جراحی می‌دهد. در مقابل، بیمارانی که از عمل جراحی و بیهوشی هراس دارند یا شرایط جسمی‌شان برای جراحی ایده‌آل نیست، پرتودرمانی را ترجیح می‌دهند چون غیرتهاجمی است.

• هزینه‌ها:

هزینه درمان بسته به منطقه جغرافیایی، سیستم درمانی و پوشش بیمه بسیار متغیر است. اما بر اساس منابع معتبر خارجی، پرتو درمانی پروستات می‌تواند هزینه‌بری قابل توجهی داشته باشد. یک مطالعه در سال 2020 نشان داد که میانگین هزینه یک سال درمانی بین پرتودرمانی و جراحی تفاوت زیادی نداشت و تقریباً مشابه بود. با این حال، نوع پرتودرمانی مؤثر بر هزینه است؛ برای مثال در آن مطالعه، براکی‌تراپی کم‌هزینه‌تر از پرتودرمانی پیشرفته خارجی مانند SBRT بوده است. به طور کلی در ایالات متحده، یک دوره کامل پرتودرمانی ممکن است بین حدود ۵ تا ۵۰ هزار دلار هزینه داشته باشد. این دامنه وسیع به دلیل تعداد جلسات و تکنیک مورد استفاده است.

مثلاً پرتودرمانی پروستات با پروتون به مراتب گران‌تر از پرتودرمانی با ایکس‌ری است – طبق گزارشی متوسط هزینه هر جلسه پروتون‌تراپی در آمریکا حدود ۵ تا ۷ هزار دلار است و گاه تا ۲۰ هزار دلار برای یک جلسه صورتحساب شده است. در حالی که یک جراحی رباتیک پیشرفته پروستات ممکن است مثلاً ۲۰ هزار دلار هزینه داشته باشد. یک بررسی جامع توسط پژوهشگران دانشگاه UCSF نیز نشان داد برای سرطان پروستات با خطر پایین، هزینه طول عمر پرتودرمانی به طور قابل توجهی بیشتر از جراحی است (مثلاً در آن تحلیل، هزینه متوسط جراحی حدود ۱۹٬۹۰۰ دلار و پرتودرمانی حدود ۵۰٬۰۰۰ دلار برآورد شده بود).

البته باید توجه داشت که این ارقام میانگین هستند و ممکن است با توسعه تکنولوژی‌ها یا تغییر تعرفه‌ها دستخوش تغییر شوند. در ضمن، بیمه‌های درمانی در کشورهای مختلف بخش عمده این هزینه را پوشش می‌دهند. مثلا در اغلب کشورهای پیشرفته، بیمه درمانی قسمت زیادی از هزینه پرتودرمانی را متقبل می‌شود و بیمار شاید درصد کوچکی را شخصاً بپردازد.

با این وجود، در مقایسه هزینه‌ای مستقیم برای کسی که بیمه ندارد، جراحی پروستات غالباً هزینه کمتری نسبت به پرتودرمانی (خصوصاً پرتودرمانی پیشرفته) دارد. در کشور ما نیز هزینه پرتودرمانی بسته به دولتی یا خصوصی بودن مرکز درمانی و نوع تکنیک (سه‌بعدی، IMRT و غیره) متغیر است. خوشبختانه بسیاری از مراکز تخصصی سرطان در ایران مجهز به دستگاه‌های مدرن پرتودرمانی هستند و با تعرفه‌های بیمه خدمات ارائه می‌دهند.

در جدول زیر، یک مقایسه خلاصه بین پرتودرمانی و جراحی پروستات ارائه شده است:

نکته: تصمیم بین پرتو درمانی پروستات و جراحی تصمیمی پیچیده است و فقط به آمار خلاصه‌شده در بالا محدود نمی‌شود. سن بیمار، وضعیت سلامتی کلی، میزان تمایل وی به حفظ عملکرد جنسی یا پرهیز از جراحی، نظر پزشک متخصص ارولوژی و انکولوژی، و حتی ترجیحات شخصی همه در این انتخاب دخیلند.

توصیه می‌شود بیماران در صورت امکان نظر چند پزشک (ارولوژیست و انکولوژیست پرتویی) را جویا شوند و با افرادی که آن درمان را انجام داده‌اند صحبت کنند تا با آگاهی کامل تصمیم بگیرند. نکته امیدوارکننده این است که چه با جراحی و چه با پرتودرمانی، اکثر موارد سرطان پروستات قابل درمان هستند و سال‌ها عمر طبیعی پیش روی بیمار خواهد بود.

عوارض شایع و نادر پرتو درمانی پروستات

هر روش درمانی سرطان، در کنار فوایدش می‌تواند عوارضی هم به دنبال داشته باشد. خوشبختانه پرتو درمانی پروستات جزو درمان‌هایی است که معمولاً عوارض آن قابل کنترل و موقتی هستند. پیشرفت تکنیک‌های پرتودرمانی باعث شده که بافت‌های سالم اطراف پروستات (مثل روده، مثانه و اعصاب جنسی) تا حد زیادی از آسیب در امان بمانند، اما با این حال، پرتو یک شمشیر دو لبه است و در حین کشتن سلول‌های سرطانی می‌تواند بر سلول‌های سالم نزدیک تومور نیز اثر بگذارد.

شدت و نوع عوارض پرتو درمانی پروستات به چند عامل بستگی دارد: دوز کل تابش، گستره ناحیه درمان، نوع تکنیک (مثلاً IMRT در برابر روش‌های قدیمی)، وضعیت سلامت بیمار قبل از درمان (مثلاً داشتن مشکلات ادراری یا روده‌ای قبلی) و استفاده هم‌زمان از درمان‌های دیگر (مثل هورمون‌درمانی). بیشتر عوارض پرتودرمانی پروستات در طول دوره درمان یا اندکی پس از آن رخ می‌دهند و ظرف چند هفته تا چند ماه برطرف می‌شوند. برخی عوارض ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها بعد به صورت دیررس ظاهر شوند که البته شیوع کمی دارند.

ر ادامه فهرستی از عوارض شایع (که احتمال وقوع بیشتری دارند) و عوارض نادر (که به ندرت رخ می‌دهند) در پرتو درمانی پروستات ارائه شده است:

همان‌طور که جدول بالا نشان می‌دهد، بیشتر عوارض پرتودرمانی پروستات قابل مدیریت و گذرا هستند. پزشکان معمولاً برای کاهش عوارض اقدامات پیشگیرانه انجام می‌دهند، مثلاً تجویز داروهای محافظ مثانه و روده یا توصیه‌های تغذیه‌ای. اگر در طول درمان با هر علامتی مواجه شدید حتماً تیم درمانی را مطلع کنید؛ بسیاری از داروها و روش‌ها برای تسکین عوارض وجود دارد.

به عنوان مثال، داروهای آنتی‌کولینرژیک می‌توانند تکرر ادرار را کاهش دهند، رژیم‌های ضداسهال یا مصرف فیبر قابل تنظیم است، کرم‌های مخصوصی برای سوختگی پوستی تجویز می‌شود و داروهای اختلال نعوظ برای بعد از درمان در دسترس هستند. خبر خوب این است که بخش اعظم بیماران، دوره پرتودرمانی را با عوارض نسبتاً خفیف پشت سر می‌گذارند و تنها درصد کمی دچار عوارض شدید می‌شوند.

در ضمن، پرتو درمانی پروستات یک درمان موضعی است و برخلاف شیمی‌درمانی باعث ریزش مو، تهوع سیستمیک یا ضعف سیستم ایمنی نمی‌شود. پس از اتمام پرتودرمانی، بدن به تدریج ترمیم می‌شود و اغلب عوارض طی چند ماه رنگ می‌بازند.

هزینه تقریبی پرتو درمانی پروستات

مبحث هزینه‌ها شاید یکی از نگرانی‌های شما باشد، به خصوص اگر در کشوری زندگی می‌کنید که مخارج درمان بر عهده خودتان است یا باید برای پوشش بیمه برنامه‌ریزی کنید. همان‌طور که در بخش مقایسه اشاره شد، پرتو درمانی پروستات درمان ارزانی نیست و تجهیزات گران‌قیمت و کادر متخصصی را می‌طلبد. در اینجا با استناد به منابع خارجی تصویری کلی از هزینه‌ها ارائه می‌دهیم (توجه: ارقام دلاری ذکرشده صرفاً جهت اطلاع از حدود هزینه در سیستم‌های درمانی غربی است و الزاماً معادل ریالی آن در ایران قابل قیاس نیست).

بر اساس یک راهنمای منتشرشده، هزینه یک دوره کامل پرتودرمانی می‌تواند از حدود ۴٬۵۰۰ دلار تا ۵۰٬۰۰۰ دلار متغیر باشد. این بازه بسیار وسیع است چرا که عوامل مختلفی دخیل‌اند: تعداد جلسات، نوع تکنولوژی مورد استفاده، کشور و مرکز درمانی، و پوشش بیمه. در ایالات متحده، به عنوان نمونه، پرتودرمانی استاندارد خارجی (مثلاً 40 جلسه‌ای با دستگاه فوتون) ممکن است در مجموع مثلاً ۱۰ تا ۲۰ هزار دلار برای بیمه هزینه داشته باشد، در حالی که پرتودرمانی پروستات با پروتون ارقام بسیار بالاتری دارد (چون هر جلسه پروتون‌تراپی به طور متوسط ۵ تا ۷ هزار دلار قیمت دارد).

براکی‌تراپی پروستات در آمریکا معمولاً هزینه نسبتاً کمتری نسبت به پرتودرمانی خارجی دارد، چرا که فقط یک بار انجام می‌شود و دستگاه فوق پیشرفته شتاب‌دهنده را نیاز ندارد. به عنوان مثال، در یک مطالعه مقایسه‌ای، میانگین هزینه براکی‌تراپی کمتر از پرتودرمانی پرتودوز بالا (SBRT) گزارش شد.

با این حال، وقتی پای مقایسه هزینه جراحی و پرتودرمانی به میان می‌آید، نتایج متفاوت بوده است. یک پژوهش جامع که در سال 2013 منتشر شد نشان داد برای بیماران با سرطان پروستات کم‌خطر، پرتو درمانی پروستات به طور معناداری گران‌تر از جراحی بوده است، در حالی که از نظر اثربخشی هر دو مشابه بوده‌اند. به طور مثال در آن تحلیل، هزینه متوسط یک عمل جراحی رباتیک حدود ۲۰ هزار دلار و پرتودرمانی IMRT حدود ۳۰-۴۰ هزار دلار برآورد شده بود.

برای موارد پرخطر هم جراحی مقرون‌به‌صرفه‌تر ارزیابی شده بود. البته در سال‌های اخیر با رواج روش‌های پرتودرمانی کوتاه‌تر (مثل SBRT) هزینه‌های پرتودرمانی تا حدی کاهش یافته و در برخی سیستم‌ها تفاوت زیادی با جراحی ندارد.

در ایران، هزینه‌های پرتو درمانی پروستات بسیار متنوع است. در مراکز دولتی یا دانشگاهی، پرتودرمانی با تعرفه‌های بیمه و دولتی انجام می‌شود که برای بیمار مبلغ ناچیزی در بر دارد. در بخش خصوصی، ممکن است کل دوره پرتودرمانی خارجی ده‌ها میلیون تومان هزینه داشته باشد. براکی‌تراپی نیز هزینه بالای منابع رادیواکتیو را به همراه دارد.

خبر خوب این است که عمدتاً بیمه‌های پایه و تکمیلی در کشور ما پرتودرمانی را پوشش می‌دهند و جای نگرانی زیادی از این بابت نیست. اگر بیمه نیستید، حتماً قبل از شروع درمان در مورد تخفیف‌ها یا حمایت‌های خیریه‌ای مراکز سوال کنید. برخی مراکز تخصصی سرطان دارای صندوق‌های حمایت مالی از بیماران نیازمند هستند. به علاوه، نکته مهم این است که سلامتی شما در اولویت است؛ نباید صرفاً به خاطر هزینه از درمان مؤثر صرف‌نظر کنید. در صورت مشکلات مالی، با مددکار اجتماعی بیمارستان صحبت کنید تا راهکارهایی برای کاهش هزینه پیدا شود.

نکات مراقبتی قبل، حین و بعد از پرتو درمانی پروستات

برای اینکه پرتو درمانی پروستات را با موفقیت و کمترین عارضه پشت سر بگذارید، رعایت برخی نکات در مراحل قبل، طی درمان و پس از آن بسیار مفید است. در این قسمت توصیه‌های کاربردی و مراقبتی را مطرح می‌کنیم:

الف) اقدامات و آمادگی‌های قبل از شروع پرتودرمانی:

• اطلاعات کسب کنید و سوال بپرسید: آگاهی از اینکه قرار است چه اتفاقی بیفتد، اضطراب را کم می‌کند. در جلسه برنامه‌ریزی یا ملاقات قبل از شروع درمان، هر سوالی دارید از پزشک یا پرستار خود بپرسید. مثلاً بپرسید پرتودرمانی چند جلسه خواهد بود، چه احساسی ممکن است داشته باشید، عوارض شایع چیست و در صورت بروز چه کنید. تیم درمانی وظیفه دارند شما را کاملاً راهنمایی کنند و خوشحال خواهند شد که شما فعالانه در مراقبت خود مشارکت کنید.
• آماده‌سازی روده و مثانه (برای پرتودرمانی خارجی): معمولاً به بیماران توصیه می‌شود که با مثانه نسبتاً پر و روده خالی به جلسات پرتودرمانی بیایند. دلیلش این است که وقتی مثانه پر باشد، از حالت لگن کمی تغییر می‌کند و روده را از میدان تابش دورتر می‌کند، در نتیجه محافظت بهتری از روده و مثانه به عمل می‌آید. پزشکان دستورالعمل مشخصی می‌دهند؛ برای مثال ممکن است گفته شود یک ساعت قبل از جلسه ادرار کنید و سپس نیم لیتر آب بخورید و تا پایان تابش ادرار نکنید. همچنین شاید توصیه به تنقیه یا مصرف ملین‌های خفیف قبل از جلسه اول یا حتی همه جلسات شود تا روده خالی باشد. این جزئیات را جدی بگیرید چون اثر پرتودرمانی پروستات را بهینه می‌کند و عوارض را کم می‌کند. در مورد رژیم غذایی، معمولاً از چند روز قبل توصیه می‌شود غذاهای نفاخ (مانند حبوبات، کلم، نوشابه گازدار) نخورید تا گاز روده کم شود. ممکن است قرص‌های ضدنفخ (سیمتیکون) و ملین تجویز شود تا روده‌ها آماده باشند. حتماً این موارد را طبق دستور رعایت کنید چون در دقت پرتودرمانی بسیار مؤثرند.
• بررسی داروهای مصرفی: به پزشک اطلاع دهید چه داروهایی مرتب مصرف می‌کنید. مثلاً اگر رقیق‌کننده خون (مثل آسپرین، وارفارین یا کلوپیدوگرل) مصرف می‌کنید و تصمیم به براکی‌تراپی دارید، شاید نیاز باشد چند روز قبل قطعشان کنید تا خطر خونریزی کاهش یابد (البته فقط با نظر پزشک قطع کنید). یا اگر دیابت دارید و ساعت جلسات پرتودرمانی شما حوالی وعده غذاییتان است، برنامه انسولین یا قرصتان را تنظیم کنید.
• رسیدگی به امور شغلی و شخصی: از آنجا که پرتودرمانی خارجی روزانه است، برنامه کاری خود را در این چند هفته سبک‌تر کنید. با کارفرمایتان صحبت کنید تا ساعت‌های کاری منعطف‌تری داشته باشید یا از مرخصی استعلاجی استفاده کنید. اگر مسئولیت نگهداری از کسی را برعهده دارید (مثلاً والدین سالمند)، از اعضای دیگر خانواده کمک بخواهید تا در طول جلسات درمان شما را همراهی کنند یا جایگزین شوند. سعی کنید در این مدت استرس‌های اضافی زندگی را کاهش دهید و بر سلامت خود متمرکز شوید.
• حمایت عاطفی بگیرید: مواجهه با سرطان آسان نیست. پیش از شروع درمان، شاید بد نباشد با یک مشاور یا گروه حمایتی بیماران صحبت کنید. شنیدن تجربه‌های دیگران که این مسیر را پیموده‌اند، می‌تواند دلگرم‌کننده باشد. حتی صحبت با یکی از دوستان یا اعضای خانواده درباره احساستان می‌تواند بارتان را سبک‌تر کند. یادآوری کنید که شما تنها نیستید و افراد زیادی این روند را طی کرده و بهبود یافته‌اند.

ب) نکات حین دوره پرتودرمانی:

• به تغذیه و آب‌رسانی بدن توجه کنید: پرتودرمانی پروستات با اینکه درمان موضعی است، اما بدن برای ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده و مبارزه با سرطان نیاز به انرژی و مواد مغذی دارد. یک رژیم غذایی متعادل شامل پروتئین کافی (گوشت سفید، ماهی، تخم‌مرغ، حبوبات)، میوه و سبزیجات، و غلات کامل داشته باشید. اگر اسهال دارید، از فیبر محلول (مثل موز، برنج، سیب‌زمینی) بیشتر استفاده کنید و فیبر نامحلول (سبزیجات خام، سبوس) را کاهش دهید تا بهبود یابد. نوشیدن مایعات کافی (حداقل ۸ لیوان آب در روز مگر اینکه منع پزشکی داشته باشید) بسیار مهم است. آب به پر شدن بهتر مثانه کمک می‌کند و همچنین خستگی را کاهش می‌دهد. از نوشیدنی‌های ادرارآور زیاد (مثل قهوه زیاد) یا الکل پرهیز کنید چون می‌توانند کم‌آبی را تشدید کنند.
• مراقبت از پوست ناحیه پرتودهی: اگر پرتودرمانی خارجی انجام می‌دهید، پوست اطراف پایین شکم، کشاله‌ها و بین پاها ممکن است حساس شود. پزشک یا پرستار یکسری توصیه‌های مراقبت پوستی خواهند داشت: مثلاً با آب ولرم و صابون ملایم آن ناحیه را بشویید و به آرامی خشک کنید (مالش ندهید). از پوشیدن لباس‌های تنگ در آن قسمت اجتناب کنید تا ساییدگی ایجاد نشود. بدون مشورت از کرم‌ها یا لوسیون روی پوست محل تابش استفاده نکنید، چون برخی محصولات می‌توانند اثر پرتودرمانی را تغییر دهند. اگر پوستتان خشک یا خارش‌دار شد، به تیم درمانی اطلاع دهید تا کرم مناسب (مثل کرم آلوئه‌ورا یا مرطوب‌کننده بدون عطر) توصیه کنند.
• مدیریت خستگی: طبیعی است که در طول هفته‌های پرتودرمانی کمی احساس ضعف کنید. بدن شما در حال صرف انرژی برای ترمیم خود و مقابله با اثرات اشعه است. برنامه روزانه خود را طوری تنظیم کنید که زمان‌های استراحت کافی داشته باشید. اگر بعدازظهرها خواب‌آلود می‌شوید، یک چرت کوتاه ۳۰ دقیقه‌ای می‌تواند انرژی شما را بازگرداند. از فعالیت‌های سنگین بدنی در این دوره اجتناب کنید اما فعالیت سبک را حفظ کنید – قدم‌زدن آرام، حرکات کششی ملایم یا یوگا بسیار مفیدند تا عضلاتتان تحلیل نرود و روحیه‌تان بهتر شود. ورزش سبک حتی می‌تواند به کاهش خستگی مرتبط با سرطان کمک کند. البته همیشه با نظر پزشک پیش بروید و خود را بی‌جهت خسته نکنید.
• گزارش به‌موقع عوارض به پزشک: در طول درمان، هر علامت جدیدی که برایتان آزاردهنده است با کادر درمان در میان بگذارید. مثلاً اگر دفع ادرار بسیار دردناک شد یا خونریزی قابل توجهی دیدید، خجالت نکشید و اطلاع دهید. یا اگر متوجه شدید اصلاً اشتهایی ندارید و وزن کم می‌کنید، به پزشک بگویید. گاهی یک تغییر ساده در داروها یا رژیم می‌تواند مشکل را حل کند. پزشکان ممکن است در طول درمان آزمایش‌های خونی نیز انجام دهند تا وضعیت عمومی‌تان (مثلاً شمار گلبول‌های خون) را بررسی کنند.
• حفظ روحیه و ذهن‌آگاهی: دوره درمان گاهی خسته‌کننده یا یکنواخت به نظر می‌رسد (به‌خصوص پرتودرمانی خارجی که هر روز باید مراجعه کنید). سعی کنید خود را از نظر ذهنی سرگرم و آرام نگه دارید. می‌توانید در اتاق انتظار موسیقی گوش دهید، کتاب یا مجله مورد علاقه‌تان را بخوانید یا تکنیک‌های تنفس عمیق و مدیتیشن را تمرین کنید. هر جلسه‌ای که تمام می‌شود، به خودتان یک امتیاز مثبت بدهید که یک گام دیگر به سمت سلامتی برداشتید.
• حمایت نزدیکان را بپذیرید: اگر دوستان یا خانواده پیشنهاد کمک در کارهای روزمره یا رساندن شما به بیمارستان را می‌دهند، با آغوش باز بپذیرید. داشتن همراه در جلسات درمان (اگر مرکز اجازه دهد) یا در مسیر رفت و برگشت می‌تواند روحیه شما را بهتر کند. ضمن این که اگر یک روز حال خوبی نداشتید، حضور یک نفر کنار شما قوت قلب است.

ج) مراقبت‌ها و پیگیری‌های بعد از اتمام پرتودرمانی:

• ادامه مراقبت از خود: پس از پایان جلسات پرتودرمانی پروستات، بدن شما هنوز در حال نقاهت و ترمیم است. ممکن است عوارضی که داشتید تا مدتی ادامه داشته باشند یا حتی یکی دو هفته بعد تازه بروز کنند (مثلاً برخی افراد یک تا دو هفته پس از اتمام پرتودرمانی تازه اسهالشان خوب می‌شود یا خستگی‌شان به اوج می‌رسد سپس بهتر می‌شوند). بنابراین همان توصیه‌های دوران درمان درباره تغذیه سالم، نوشیدن مایعات، استراحت کافی و فعالیت سبک را برای چند هفته دیگر نیز ادامه دهید تا کم‌کم به وضعیت عادی برگردید. اگر پوستتان در ناحیه پرتودهی خشک یا تیره شده، نگران نباشید؛ به مرور زمان بهبود می‌یابد. می‌توانید با مشورت پزشک از کرم‌های ترمیم‌کننده پوست استفاده کنید.
• رعایت نکات خاص پس از براکی‌تراپی: اگر براکی‌تراپی دائمی داشته‌اید (دانه‌های رادیواکتیو در پروستات شما باقی مانده‌اند)، معمولاً توصیه می‌شود برای حدود ۲ ماه از تماس نزدیک طولانی با کودکان خردسال و زنان باردار خودداری کنید. البته چون پرتو این دانه‌ها محدوده بسیار کوتاهی دارد، احتمال آسیب به دیگران خیلی کم است، اما از باب احتیاط این فاصله‌گذاری موقتی پیشنهاد می‌شود. همچنین ممکن است به شما کارت یا نامه‌ای داده شود که توضیح می‌دهد شما براکی‌تراپی کرده‌اید. این برای زمانی است که مثلاً از گیت‌های امنیتی فرودگاه عبور می‌کنید؛ دستگاه‌های حساس ممکن است رد بسیار خفیف پرتوی دانه‌ها را تشخیص دهند و هشدار دهند. داشتن این کارت کمک می‌کند مأموران متوجه شرایط شما شوند. اگر هر زمان پس از براکی‌تراپی دانه‌ای در ادرار خود مشاهده کردید (اتفاقی نادر اما ممکن)، با انبر یا دستکش آن را برداشته و به مرکز درمانی اطلاع دهید تا راهنمایی کنند.
• شرکت در جلسات پیگیری (Follow-up): همان‌طور که در بخش روند درمان گفتیم، پزشک برنامه‌ای برای پیگیری وضعیت شما تنظیم می‌کند. این برنامه احتمالاً شامل آزمایش PSA در فواصل منظم و معاینه می‌شود. بسیار مهم است که این پیگیری‌ها را طبق زمان‌بندی انجام دهید حتی اگر کاملاً حالتان خوب است. کاهش PSA به مرور نشانه موفقیت درمان است. اگر احیاناً PSA دوباره بالا برود یا علائمی برگردد، پزشک می‌تواند سریعاً اقدامات لازم (مثلاً تصویربرداری تکمیلی یا شروع درمان هورمونی) را انجام دهد. همچنین در ویزیت‌های پیگیری، اگر هر مشکل ادامه‌داری مثل بی‌اختیاری ادرار یا ناتوانی جنسی داشتید، خجالت نکشید و مطرح کنید. راهکارهای زیادی وجود دارد – از تمرینات تقویت عضلات لگن و داروها گرفته تا وسایل کمکی یا جراحی‌های ترمیمی – که می‌توانند کیفیت زندگی شما را بهتر کنند. یادتان باشد هدف نهایی درمان سرطان، بازگشت شما به یک زندگی سالم و رضایت‌بخش است، پس از بیان مشکلات خود دریغ نکنید.
• حفظ سبک زندگی سالم: تجربه سرطان شاید دید شما را به سلامتی تغییر دهد. بسیاری از بیماران بعد از درمان مصمم می‌شوند زندگی سالم‌تری در پیش بگیرند تا هم از بازگشت سرطان جلوگیری کنند و هم حال عمومی بهتری داشته باشند. توصیه می‌کنیم اگر سیگار می‌کشید حتماً در ترک آن بکوشید؛ سیگار هم برای پروستات مضر است هم ریسک سرطان‌های دیگر را بالا می‌برد. فعالیت بدنی منظم (متناسب با توان شما) را ادامه دهید – ورزش به بهبود عملکرد قلبی عروقی، کنترل وزن، بهبود خلق‌وخو و حتی عملکرد جنسی کمک می‌کند. رژیم غذایی سرشار از سبزیجات، میوه‌ها و ماهی و کم‌چرب داشته باشید. مطالعات نشان داده‌اند که چنین رژیمی ممکن است در کاهش ریسک عود سرطان پروستات مؤثر باشد. همچنین ویزیت‌های منظم با پزشک عمومی یا متخصص خود را فراموش نکنید. شما یک بار بر سرطان غلبه کرده‌اید، از این پس با هوشیاری و مراقبت، بدن خود را در بهترین حالت نگه دارید.
• توجه به سلامت روان: پس از پایان درمان ممکن است با طیفی از احساسات روبرو شوید – شادی از به اتمام رسیدن درمان، ولی شاید هم ترس از آینده یا حتی احساس خلأ (چون دیگر آن برنامه روزانه درمانی را ندارید). این‌ها طبیعی است. سعی کنید روی جنبه‌های مثبت تمرکز کنید: اینکه شما قوی بوده‌اید و این مسیر را طی کرده‌اید. اگر اضطراب یا نگرانی شدیدی درباره بازگشت بیماری دارید، با مشاور یا پزشک در میان بگذارید. برخی بیماران از چیزی به نام «سندروم زنده‌مانده» رنج می‌برند که همان اضطراب مداوم از برگشت سرطان است. صحبت کردن در گروه‌های حمایتی یا مشاوره فردی می‌تواند این اضطراب را کاهش دهد. همچنین در زندگی خود اهداف تازه‌ای تعریف کنید تا ذهنتان مشغول چیزهای مثبت باشد – چه تفریحاتی که به تعویق انداخته بودید، چه وقت گذراندن با عزیزان، یا پروژه‌های کاری جدید.

تجربه‌های بیماران از پرتو درمانی پروستات

شنیدن سرگذشت و تجربه دیگران که شرایط مشابه شما را داشته‌اند، می‌تواند هم آموزنده باشد و هم امیدبخش. البته هر بیماری شرایط منحصر‌به‌فرد خود را دارد و ممکن است تجربه دو نفر یکسان نباشد، اما به هر حال اشتراکاتی وجود دارد که دانستن آن‌ها خالی از لطف نیست. در این بخش، به چند نمونه از تجربه‌های بیماران پرتو درمانی پروستات اشاره می‌کنیم که در منابع معتبر گزارش شده‌اند:

• جلسات پرتودرمانی سریع و قابل تحمل هستند: بسیاری از مردان گزارش می‌کنند که پروسه پرتودرمانی خارجی بسیار ساده‌تر از چیزی بوده که در ذهنشان تصور می‌کردند. برای مثال، دو برادر ۶۸ و ۷۷ ساله در آمریکا که همزمان تحت پرتودرمانی پروستات قرار گرفتند، گفتند هر جلسه درمان برایشان فقط چند دقیقه به نظر می‌رسید و خیلی زود سپری می‌شد. آن‌ها همچنین اظهار کردند که اینکه با هم این درمان را انجام می‌دادند به هر دو کمک کرد روحیه بهتری داشته باشند و از حمایت یکدیگر برخوردار شوند. این نشان می‌دهد داشتن یک همراه همدل (چه دوستی که همان درمان را می‌گیرد، چه عضوی از خانواده) می‌تواند تجربه را آسان‌تر کند.
• عدم درد و توان ادامه زندگی عادی: بیمارانی که SBRT (پرتودرمانی فوق دقیق کوتاه‌مدت) یا هیپوفراکشن (پرتودرمانی با جلسات کمتر و دوز بالاتر) داشته‌اند، اغلب از راحتی آن شگفت‌زده شده‌اند. یکی از بیماران ۷۵ ساله که با SBRT فقط در ۵ جلسه درمان شده بود، می‌گوید: «من هیچ دردی و هیچ ناراحتی حین پروسه نداشتم. پرتودرمانی جلوی هیچ‌یک از کارهای روزمره‌ام را نگرفت و توانستم به فعالیت‌هایم ادامه دهم». تنها عارضه‌ای که او اشاره کرد، بروز گُرگرفتگی و کاهش انرژی بود که البته ناشی از هورمون‌درمانی همزمان با پرتودرمانی بود (که پس از مدتی برطرف شد). این گفته نشان می‌دهد بسیاری از بیماران حین درمان احساس درد فیزیکی ندارند و حتی ممکن است فراموش کنند «بیمار» هستند.
• بروز عوارض موقتی اما مدیریت‌شده: البته نباید تصور کرد هیچ کس دچار مشکل نمی‌شود. برخی بیماران از عوارضی مانند سوزش ادرار یا خستگی شکایت داشته‌اند، اما غالباً آن را در حد قابل تحمل توصیف کرده‌اند. یک مطالعه کیفی از تجربه مردان تحت پرتودرمانی گزارش کرد تقریباً همه بیماران درجاتی از عوارض ادراری، گوارشی یا جنسی را تجربه کردند، ولی در بیشترشان این عوارض موقتی بوده و پس از چند هفته تا چند ماه فروکش کرده است. چند نفر اشاره کردند که مثلا هنوز پس از یک سال کمی دچار اختلال نعوظ یا دفع مکرر ادرار هستند، که برایشان آزاردهنده است. این تنوع تجربه‌ها نشان می‌دهد که هرچند بیشتر مردان پس از مدتی به حالت عادی برمی‌گردند، عده کمی ممکن است با اثرات درازمدت‌تری مواجه شوند و باید از حمایت پزشکی برخوردار باشند.
• اهمیت پایبندی به توصیه‌ها: برخی بیماران اذعان داشتند که اجرای دستورالعمل‌های تیم درمانی (مثلاً رژیم غذایی و آمادگی مثانه/روده قبل هر جلسه) ابتدا برایشان سخت بوده است – مثلاً یک نفر گفت «پُر نگاه داشتن مثانه قبل هر جلسه دشوار و کلافه‌کننده بود». اما بیشتر آن‌ها در ادامه متوجه شدند این کار چقدر به کاهش مشکلات کمک کرده و با همکاری تیم درمان توانستند بر سختی‌های کوچک غلبه کنند. پیام این تجربه‌ها آن است که اگر پزشک از شما می‌خواهد کاری انجام دهید (مثل نوشیدن آب یا اجتناب از یک غذا)، حتماً دلیل خوبی پشت آن است و با کمی صبوری اثر مثبتش را خواهید دید.
• حمایت خانواده و دوستان: تقریباً همه بیماران موفقیت خود را تا حدی مرهون دلگرمی نزدیکانشان می‌دانند. یکی از بیماران بیان می‌کرد که همسرش در تمام طول درمان کنارش بود و نه تنها در رفت‌وآمد کمکش می‌کرد، بلکه با ایجاد فضای روحی مثبت در خانه، تحمل دوره درمان را برای او راحت‌تر کرد. بیمار دیگری از دوستانش یاد می‌کرد که هفته‌ای یک‌بار او را برای صرف ناهار بیرون می‌بردند تا حال‌وهوایش عوض شود. پرتو درمانی پروستات اگرچه از نظر فیزیکی شما را زمین‌گیر نمی‌کند، اما پشتیبانی عاطفی نقش بزرگی در عبور موفق از آن دارد. تجربه‌ها نشان می‌دهند بیماران با شبکه حمایت قوی (خانواده و دوستان) استرس کمتر و امید بیشتری دارند.
• احساس امید و نگاه به آینده: شاید جالب باشد که بسیاری از بیماران پروستات پس از درمان، به افراد دیگری تبدیل می‌شوند – به این معنا که قدر سلامت و زندگی را بیشتر می‌دانند. یکی از بیماران به طنز گفته بود: «سرطان پروستات به من یاد داد زودتر برم دکتر! من ۵ سال با علائم ادراری صبر کرده بودم چون از دکتر رفتن بدم می‌اومد. الان به همه می‌گم مرتب چکاپ کنید». دو برادری که داستانشان را گفتیم نیز پس از بهبودی به مبلّغان چکاپ منظم برای دوستان و آشنایان تبدیل شدند. بنابراین تجربه سرطان برای برخی تبدیل به یک مأموریت شخصی در جهت آگاهی‌بخشی به دیگران شده است. بسیاری نیز می‌گویند پس از گذراندن این دوره سخت، اکنون از کوچک‌ترین لحظات زندگی لذت می‌برند و نگرانی‌های بیهوده قبل، دیگر برایشان بی‌اهمیت شده است.

در مجموع، تجربه‌ی هر فرد از پرتو درمانی پروستات ممکن است آمیزه‌ای باشد از چالش‌های موقت و پیروزی‌های امیدبخش. مهم این است که بدانید افراد بی‌شماری این مسیر را طی کرده‌اند: بعضی تقریباً بدون مشکل خاص، بعضی با کمی فراز و نشیب. اما وجه مشترک اغلب آن‌ها این است که در پایان، از انجام این درمان راضی بوده‌اند چون نتیجه آن یعنی کنترل سرطان برایشان حاصل شده است. اگر مایلید تجربه بیماران دیگر را بدانید، می‌توانید به انجمن‌های آنلاین یا گروه‌های پشتیبانی بیماران سرطانی سری بزنید.

هر داستانی که می‌شنوید، در نظر داشته باشید که بدن انسان‌ها با هم فرق دارد؛ شما قرار نیست دقیقاً سرنوشت فرد دیگری را تکرار کنید. اما قطعاً می‌توانید از حکمت‌ها و نکات عملی در تجربه‌هایشان بهره ببرید.

کلام آخر

در پایان این راهنمای جامع، امیدواریم تصویر روشن و واقع‌بینانه‌ای از پرتو درمانی پروستات در ذهن شما شکل گرفته باشد. ممکن است مسیر درمان سرطان پروستات طولانی و پرپیچ‌وخم به نظر برسد، اما فراموش نکنید که شما در این مسیر تنها نیستید. یک تیم کامل از پزشکان، پرستاران، فیزیکدانان پزشکی و دیگر متخصصان همراه شما هستند تا بهترین نتیجه حاصل شود. هر سوال یا نگرانی که دارید، حتماً مطرح کنید. آگاهی حق شماست و باعث می‌شود با اطمینان و آرامش بیشتری مراحل درمان را طی کنید.

پرتودرمانی پروستات یکی از دستاوردهای علم پزشکی است که توانسته جان هزاران نفر را نجات دهد و به آن‌ها فرصت ادامه زندگی بدهد. این درمان برخلاف تصور عامه، دردی حین اجرا ندارد و بسیاری از بیماران در طول درمان زندگی نسبتاً عادی خود را حفظ می‌کنند. فناوری‌های جدید مانند IMRT و پروتون‌تراپی دقت درمان را چنان بالا برده‌اند که می‌توان با حداقل آسیب به بافت سالم، حداکثر ضربه را به تومور وارد کرد. بنابراین با اطمینان می‌توان گفت پرتو درمانی پروستات در دستان یک تیم مجرب، ابزاری بسیار قدرتمند و در عین حال ایمن در برابر سرطان است.

اگر شما کاندیدای پرتودرمانی هستید، به خود ببالید که فردی مصمم در مبارزه با بیماری‌تان هستید. برخورد فعالانه شما – از یادگیری درباره درمان گرفته تا پایبندی دقیق به جلسات و مراقبت‌ها – نقش بزرگی در موفقیت دارد. هر جلسه که روی تخت درمان دراز می‌کشید، به خود بگویید این پرتوها تیرهایی هستند که به سمت نابودی سلول‌های سرطانی می‌روند و شما را یک قدم به سلامتی نزدیک‌تر می‌کنند. تصویر ذهنی مثبت و امید را حفظ کنید. تحقیقات زیادی نشان داده‌اند که روحیه و نگرش امیدوارانه می‌تواند عوارض درمان را کاهش دهد و حتی بر نتایج فیزیکی اثر مثبت بگذارد.

در مسیر درمان، روزهای خوب و بد خواهید داشت. روزهایی که شاید خسته یا نگران باشید؛ اما به یاد بیاورید که چرا این مبارزه را آغاز کردید – برای خودتان، برای کسانی که دوستشان دارید، برای سال‌های بیشتری که می‌خواهید زندگی کنید و خاطرات بسازید. هرگاه خسته شدید، از کمک اطرافیان بهره بگیرید؛ یک گفتگوی دلگرم‌کننده با یک دوست یا شنیدن داستان موفقیت‌آمیز یک بیمار دیگر می‌تواند انگیزه شما را تجدید کند.

در پایان، برای شما آرزوی سلامتی کامل داریم. این نبرد قطعاً با پیروزی شما به پایان خواهد رسید. پس با امید و ایمان به روش‌های درمانی مدرن قدم بردارید و مطمئن باشید که احتمال موفقیت بسیار بالاست. به قول یکی از پزشکان متخصص: «هدف ما این است که هر بیمار را به تصمیمی برسانیم که برای او مناسب‌ترین است، با آگاهی از اینکه احتمال درمان در اکثر بیماران عالی است». شما نیز بهترین تصمیم را گرفته‌اید و در مسیر درستی هستید.

در نهایت، خوشحال می‌شویم تجربیات یا دیدگاه‌های شما را نیز بشنویم. اگر خودتان پرتو درمانی پروستات را پشت سر گذاشته‌اید یا در خلال درمان هستید، یا حتی سوالی دارید، لطفاً در بخش نظرات با ما و سایر خوانندگان به اشتراک بگذارید. تجربه شما می‌تواند امیدبخش و راهگشای فرد دیگری باشد که تازه با این چالش روبرو شده است.

با هم و در کنار هم، می‌توانیم این مسیر را هموارتر کنیم. به آینده‌ای روشن و سالم بیندیشید و هر روز را با انرژی مثبت آغاز کنید. شما قوی‌تر از چیزی هستید که سرطان بتواند به زانو درآورد. این مرحله نیز خواهد گذشت و روزهای بهتری در راه است. 🌷