کم‌خونی شدید در سرطان چقدر جدی است؟

آیا خستگی دائمی، تنگی نفس یا رنگ‌پریدگی در بیماران سرطانی فقط یک عارضه جانبی ساده است؟
در بسیاری از موارد، این علائم نشانه‌ای از یک مشکل جدی‌تر به نام کم‌خونی شدید هستند—یکی از رایج‌ترین و در عین حال نادیده‌گرفته‌شده‌ترین عوارض سرطان و درمان‌های آن.

بر اساس گزارش‌های پزشکی درمورد کم‌خونی شدید در سرطان، بیش از نیمی از بیماران سرطانی در طول درمان، دچار درجاتی از کم‌خونی می‌شوند که می‌تواند روند درمان را کند، اثربخشی داروها را کاهش و کیفیت زندگی را به شدت تحت تأثیر قرار دهد.

در این مقاله از «بای بای سرطان»، به زبان ساده و دقیق بررسی می‌کنیم که کم‌خونی شدید در سرطان، چه علائمی دارد، چگونه باید آن را تشخیص و درمان کرد—و چه زمانی به عنوان یک هشدار جدی باید به آن توجه ویژه داشت.

کم‌خونی در بیماران سرطانی چیست و چرا رخ می‌دهد؟

کم‌خونی شدید در سرطان وضعیتی است که در آن سطح گلبول‌های قرمز یا هموگلوبین خون کاهش می‌یابد و اکسیژن‌رسانی به بافت‌ها مختل می‌شود. این مشکل شایع می‌تواند در اثر خودِ سرطان، شیمی‌درمانی، پرتودرمانی یا تغذیه ناکافی ایجاد شود. حدود ۳۰ تا ۹۰ درصد بیماران سرطانی درجاتی از کم‌خونی را در طول مسیر درمان تجربه می‌کنند.
کم‌خونی منجر به علائمی مانند خستگی شدید، رنگ‌پریدگی، تنگی نفس و کاهش توان فعالیت روزانه می‌شود. در صورت کم‌خونی شدید در سرطان بودن، ممکن است اثربخشی درمان‌ها کاهش یابد یا نیاز به تأخیر در برنامه درمانی ایجاد شود.
کنترل به‌موقع این عارضه نقش مهمی در حفظ کیفیت زندگی و موفقیت درمان دارد.

چه عواملی باعث کم‌خونی شدید در افراد مبتلا به سرطان می‌شود؟

علت کم‌خونی شدید در سرطان معمولاً ترکیبی از چند عامل است:

خودِ سرطان

برخی سرطان‌ها مانند لوسمی، لنفوم، یا متاستازهای گسترده به استخوان، مستقیماً مغز استخوان را درگیر می‌کنند—جایی که سلول‌های خونی تولید می‌شوند. وقتی مغز استخوان آسیب می‌بیند، تولید گلبول قرمز کاهش می‌یابد و در نتیجه کم‌خونی ایجاد می‌شود. این نوع کم‌خونی شدید در سرطان معمولاً در سرطان‌های خون یا مراحل پیشرفته مشاهده می‌شود.

شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی

داروهای شیمی‌درمانی مانند سیس‌پلاتین، پاکلیتاکسل یا دوکسوروبیسین به سلول‌های فعال مغز استخوان آسیب می‌زنند و باعث کاهش تولید گلبول‌های قرمز می‌شوند. پرتودرمانی نیز اگر در نواحی حاوی مغز استخوان انجام شود (مثلاً لگن یا ستون فقرات)، همین اثر را دارد. این آسیب معمولاً موقتی است اما در صورت تداوم درمان ممکن است به کم‌خونی شدید منجر شود.

کاهش اشتها و تغذیه نامناسب

بیماران سرطانی اغلب با کاهش اشتها، تهوع یا محدودیت غذایی مواجه می‌شوند که به کمبود آهن، ویتامین B12 و اسید فولیک می‌انجامد. این مواد مغذی برای تولید گلبول‌های قرمز ضروری‌اند. کمبود آن‌ها باعث کاهش کیفیت و کمیت گلبول‌های قرمز شده و کم‌خونی تغذیه‌ای را تشدید می‌کند.

خونریزی داخلی یا خارجی

در سرطان‌هایی مانند سرطان معده، روده بزرگ، رحم یا تخمدان، ممکن است خونریزی مزمن رخ دهد که معمولاً پنهان و بدون علامت واضح است. این خونریزی‌ها باعث کاهش تدریجی گلبول‌های قرمز و ایجاد کم‌خونی می‌شوند. گاهی اوقات خونریزی به‌صورت ناگهانی و شدید است و نیاز به تزریق خون پیدا می‌شود.

التهاب مزمن

سرطان یک بیماری التهابی است و التهاب مزمن می‌تواند باعث کاهش ترشح هورمون اریتروپویتین (محرک تولید گلبول قرمز) شود. همچنین، فاکتورهای التهابی عمر گلبول‌های قرمز را کوتاه کرده و در استفاده از آهن در مغز استخوان اختلال ایجاد می‌کنند. این نوع کم‌خونی به‌عنوان «کم‌خونی بیماری مزمن» شناخته می‌شود.

به نقل از وب‌سایت MD Anderson Cancer Center، کم‌خونی شدید در سرطان یکی از عوارض شایع در بیماران سرطانی است که می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد.​ سرطان‌ها ممکن است باعث التهاب شوند که تولید گلبول‌های قرمز را کاهش می‌دهد. علاوه بر این، بسیاری از شیمی‌درمانی‌ها اثر سرکوب‌کننده بر مغز استخوان دارند و تولید سلول‌های خونی جدید را کند می‌کنند.

علائم کم‌خونی شدید در سرطان شامل ضعف، خستگی، رنگ‌پریدگی، تنگی نفس، درد قفسه سینه و سردرد است. تشخیص کم‌خونی از طریق ارزیابی علائم و آزمایش‌های خون انجام می‌شود.​

ارتباط بین شیمی‌درمانی، پرتودرمانی و کم‌خونی در بیماران سرطانی

شیمی‌درمانی و پرتودرمانی هر دو از اصلی‌ترین عوامل ایجاد کم‌خونی در بیماران سرطانی هستند. داروهای شیمی‌درمانی، به‌ویژه داروهایی مانند سیس‌پلاتین، پاکلیتاکسل و دوکسوروبیسین، به سرعت تقسیم‌شونده‌ترین سلول‌های بدن از جمله سلول‌های مغز استخوان آسیب می‌زنند و تولید گلبول‌های قرمز را مختل می‌کنند.
از سوی دیگر، پرتودرمانی اگر بر نواحی حاوی مغز استخوان متمرکز باشد—مانند استخوان لگن، ستون فقرات یا دنده‌ها—می‌تواند منجر به آسیب بافتی و سرکوب خون‌سازی شود.
در نتیجه این آسیب‌ها، سطح هموگلوبین خون به تدریج کاهش یافته و علائمی مانند خستگی، رنگ‌پریدگی، تنگی نفس و ضعف شدید ظاهر می‌شود. اگر افت هموگلوبین زیاد باشد، ممکن است نیاز به تزریق خون، تأخیر در درمان یا مداخلات حمایتی خاص باشد.

علائم کم‌خونی شدید در بیماران مبتلا به سرطان چیست؟

احساس خستگی یا ضعف مفرط حتی پس از استراحت

یکی از شایع‌ترین علائم کم‌خونی شدید در سرطان، احساس خستگی مداوم است؛ خستگی‌ای که با استراحت یا خواب بهبود نمی‌یابد. کاهش سطح اکسیژن‌رسانی به سلول‌های بدن باعث می‌شود عضلات، مغز و سایر ارگان‌ها به درستی کار نکنند و فرد دائم احساس بی‌انرژی بودن داشته باشد.

رنگ‌پریدگی پوست و لب‌ها

وقتی تعداد گلبول‌های قرمز یا سطح هموگلوبین کاهش می‌یابد، خون‌رسانی به بافت‌ها کاهش پیدا می‌کند و رنگ پوست به‌ویژه در نواحی صورت، لب‌ها، لثه‌ها و ناخن‌ها کم‌رنگ‌تر می‌شود. این رنگ‌پریدگی، علامتی ظاهری‌ست که پزشک یا مراقبان نیز به‌راحتی متوجه آن می‌شوند.

تنگی نفس یا ضربان قلب سریع در هنگام فعالیت سبک

بدن برای جبران کاهش اکسیژن، ریه‌ها و قلب را مجبور به فعالیت بیشتر می‌کند. در نتیجه، بیماران ممکن است با کمترین فعالیت مثل راه رفتن آهسته یا بالا رفتن از چند پله، دچار تنگی نفس، نفس‌نفس زدن یا تپش قلب شوند. این علامت به‌خصوص در کم‌خونی شدید در سرطان بسیار قابل‌توجه است.

سرگیجه یا سردرد

مغز برای عملکرد طبیعی خود به اکسیژن کافی نیاز دارد. در شرایط کم‌خونی، کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز باعث بروز سردردهای مکرر، احساس سبکی سر یا سرگیجه می‌شود. برخی بیماران حتی ممکن است هنگام ایستادن یا تغییر وضعیت ناگهانی دچار سرگیجه شدید شوند.

بی‌حسی دست و پا

در مواردی که کم‌خونی شدید در سرطان با کاهش جریان خون به انتهای اندام‌ها همراه باشد، بیماران ممکن است احساس کرختی، گزگز یا بی‌حسی در انگشتان دست و پا داشته باشند. این نشانه معمولاً با ضعف عضلانی یا سرد شدن اندام‌ها نیز همراه است و در صورت شدید بودن نیاز به بررسی فوری دارد.

ناتوانی در تمرکز یا احساس خواب‌آلودگی

مغز کم‌اکسیژن، توانایی پردازش و تمرکز کمتری دارد. بیماران مبتلا به کم‌خونی شدید ممکن است در انجام فعالیت‌های ذهنی ساده دچار اختلال شوند، زود خسته شوند و حتی در طول روز بدون علت خاصی احساس خواب‌آلودگی یا گیجی داشته باشند.

اگر چند مورد از این علائم به‌طور مداوم وجود داشته باشد، باید حتماً با پزشک مشورت شود.

چگونه کم‌خونی شدید در سرطان تشخیص داده می‌شود؟ (آزمایش‌های مهم)

برای تشخیص کم‌خونی شدید در سرطان، پزشک معمولاً آزمایش خون CBC (شمارش کامل سلول‌های خونی) را درخواست می‌دهد. این آزمایش موارد زیر را بررسی می‌کند:

سطح هموگلوبین (Hb)

هموگلوبین پروتئینی درون گلبول‌های قرمز است که وظیفه حمل اکسیژن را بر عهده دارد. کاهش سطح آن، اصلی‌ترین شاخص کم‌خونی است. در زنان، Hb کمتر از ۱۲ و در مردان کمتر از ۱۳ گرم در دسی‌لیتر معمولاً به عنوان کم‌خونی شدید در سرطان در نظر گرفته می‌شود. در بیماران سرطانی، سطح Hb باید به‌طور مرتب پایش شود.

هماتوکریت (Hct)

هماتوکریت نشان می‌دهد چه درصدی از حجم کل خون را گلبول‌های قرمز تشکیل می‌دهند. کاهش این عدد نشانه‌ای از کم‌خونی شدید در سرطان یا کاهش تولید خون در مغز استخوان است. مقدار نرمال در زنان حدود ۳۶–۴۶٪ و در مردان ۴۰–۵۰٪ است. پایین بودن هماتوکریت معمولاً با هموگلوبین پایین همراه است.

اندازه گلبول‌های قرمز (MCV)

این شاخص، متوسط حجم هر گلبول قرمز را اندازه می‌گیرد. کم‌خونی ممکن است با MCV پایین (کم‌خونی میکروسیتیک)، نرمال یا بالا (ماکروسیتیک) همراه باشد. نوع MCV به پزشک کمک می‌کند تا علت کم‌خونی را تشخیص دهد—مثلاً فقر آهن معمولاً با MCV پایین دیده می‌شود.

سطح آهن، فریتین، B12 و فولیک اسید

این آزمایش‌ها نشان می‌دهند آیا کم‌خونی شدید در سرطان به دلیل کمبود مواد مغذی است یا خیر. فریتین ذخیره آهن بدن را نشان می‌دهد و کاهش آن نشانه فقر آهن است. کمبود ویتامین B12 یا اسید فولیک نیز باعث کم‌خونی ماکروسیتیک می‌شود. تشخیص دقیق این کمبودها برای درمان هدفمند ضروری است.

نمونه‌برداری از مغز استخوان

اگر علت کم‌خونی شدید در سرطان با آزمایش خون مشخص نشود یا مشکوک به درگیری مغز استخوان باشد، پزشک ممکن است بیوپسی مغز استخوان درخواست کند. این تست نشان می‌دهد که آیا مغز استخوان به اندازه کافی گلبول قرمز می‌سازد یا تحت تأثیر سرطان، عفونت یا دارو آسیب دیده است. این روش، در عین تخصصی بودن، اطلاعات بسیار دقیقی در اختیار پزشک قرار می‌دهد.

آیا کم‌خونی شدید در سرطان می‌تواند روند درمان سرطان را مختل کند؟

بله. کم‌خونی شدید در سرطان ممکن است:

باعث تأخیر در جلسات شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی شود

کم‌خونی شدید در سرطان ممکن است پزشک را مجبور کند جلسات درمانی را به تعویق بیندازد تا وضعیت خونی بیمار پایدار شود. برخی داروهای شیمی‌درمانی در صورت وجود کم‌خونی شدید خطرناک‌تر می‌شوند. تأخیرهای پیاپی در درمان، ممکن است باعث افت اثربخشی کل برنامه درمانی شود. بنابراین پایش هموگلوبین قبل از هر جلسه ضروری است.

تحمل بیمار را نسبت به درمان کاهش دهد

بیمارانی که دچار کم‌خونی شدید در سرطان هستند، بیشتر دچار خستگی، ضعف عضلانی، تنگی نفس و بی‌حالی می‌شوند. این علائم باعث می‌شود توان جسمی و روحی لازم برای ادامه درمان را نداشته باشند. برخی بیماران به‌دلیل کم‌خونی شدید در سرطان از ادامه درمان سر باز می‌زنند یا نیازمند بستری موقت می‌شوند. در نتیجه کیفیت ادامه درمان به خطر می‌افتد.

کیفیت زندگی را به‌شدت پایین بیاورد

کم‌خونی شدید در سرطان بر توانایی انجام کارهای روزمره، خواب، تمرکز، تحرک و روابط اجتماعی بیمار تأثیر منفی می‌گذارد. فرد ممکن است زود خسته شود، بی‌حوصله باشد یا دچار مشکلات روانی مانند افسردگی خفیف شود. این کاهش کیفیت زندگی، حتی در صورت پیشرفت خوب درمان، می‌تواند فشار زیادی به بیمار وارد کند.

پاسخ‌دهی به درمان را مختل کرده و در مواردی اثربخشی داروها را کمتر کند

برخی داروهای ضدسرطان برای عملکرد مناسب نیاز به اکسیژن‌رسانی مؤثر دارند. کم‌خونی، به‌ویژه اگر شدید باشد، ممکن است باعث شود داروها به اندازه کافی به بافت‌های هدف نرسند. همچنین برخی مطالعات نشان داده‌اند که کم‌خونی مزمن می‌تواند میزان پاسخ‌دهی سلول‌های توموری به درمان را کاهش دهد.

بنابراین، درمان و کنترل به‌موقع کم‌خونی، بخشی مهم از مراقبت جامع سرطان است.

روش‌های درمان کم‌خونی شدید در سرطان

درمان به علت کم‌خونی شدید در سرطان، شدت علائم و وضعیت کلی بیمار بستگی دارد:

درمان کم‌خونی شدید در سرطان به‌شدت وابسته به علت زمینه‌ای، سطح هموگلوبین و وضعیت عمومی بیمار است. در موارد شدید یا اورژانسی، معمولاً از تزریق خون برای افزایش سریع سطح گلبول‌های قرمز استفاده می‌شود. در شرایط مزمن‌تر، پزشک ممکن است از داروهای محرک اریتروپوئز (ESA) مانند اپوتین آلفا یا داربپوئتین استفاده کند تا مغز استخوان را برای تولید بیشتر گلبول‌های قرمز تحریک کند.

رژیم غذایی مناسب برای بهبود کم‌خونی در دوران درمان سرطان

تغذیه مناسب می‌تواند به حمایت از ساخت گلبول قرمز کمک کند. مواد غذایی زیر توصیه می‌شوند:

گوشت قرمز، جگر، مرغ، ماهی

این منابع پروتئینی سرشار از آهن هم (heme iron) هستند که جذب بسیار بالایی در بدن دارد. گوشت گاو، جگر و مرغ از بهترین منابع برای افزایش سطح آهن و هموگلوبین هستند. ماهی نیز حاوی آهن، ویتامین B12 و پروتئین‌های باکیفیت است که به ساخت سلول‌های خونی کمک می‌کنند. مصرف منظم اما متعادل آن‌ها توصیه می‌شود.

تخم‌مرغ و حبوبات (عدس، لوبیا)

تخم‌مرغ حاوی آهن، B12 و اسید فولیک است و برای بیمارانی که گوشتی نمی‌خورند گزینه خوبی است. حبوباتی مثل عدس و لوبیا منابع غنی از آهن غیرهم هستند و با کمک ویتامین C بهتر جذب می‌شوند. آن‌ها همچنین فیبر بالایی دارند و برای بهبود تغذیه کلی بدن بسیار مفیدند.

سبزیجات برگ‌سبز (اسفناج، جعفری)

سبزیجات سبز تیره حاوی فولات (ویتامین B9)، آهن گیاهی و ویتامین C هستند. اسفناج و جعفری به‌ویژه در کمک به ساخت گلبول‌های قرمز مؤثرند، به‌شرطی که به‌خوبی پخته یا با منابع جذب‌کننده آهن مصرف شوند. مصرف منظم این سبزیجات در کنار غذاهای پروتئینی بسیار مؤثر است.

میوه‌های غنی از ویتامین C (پرتقال، کیوی)

ویتامین C نقش مهمی در افزایش جذب آهن غیرهم (موجود در منابع گیاهی) در روده دارد. مصرف پرتقال، کیوی، توت‌فرنگی یا فلفل دلمه‌ای همراه با وعده‌های غذایی می‌تواند جذب آهن را تا چند برابر افزایش دهد. این میوه‌ها همچنین سیستم ایمنی را تقویت می‌کنند.

غلات کامل و مغزها

غلاتی مانند جو، بلغور، نان‌های سبوس‌دار و مغزهایی مانند بادام و گردو حاوی آهن، زینک، منیزیم و ویتامین‌های گروه B هستند. این ترکیبات به بهبود خون‌سازی و عملکرد سلول‌های مغز استخوان کمک می‌کنند. همچنین انرژی پایدار و مورد نیاز بدن را در دوران درمان تأمین می‌کنند.

آب کافی برای جلوگیری از غلظت خون

کم‌آبی می‌تواند باعث غلیظ شدن خون و کاهش جریان اکسیژن در بدن شود. نوشیدن آب کافی در روز برای کمک به حرکت مناسب سلول‌های خونی و دفع سموم بسیار مهم است. بیماران سرطانی باید بسته به وضعیت بدن‌شان، مصرف مایعات را با مشورت پزشک تنظیم کنند.

مکمل‌های تغذیه‌ای باید فقط با توصیه پزشک مصرف شوند تا با داروهای سرطان تداخل نداشته باشند.

چه زمانی کم‌خونی در سرطان خطرناک و نیازمند مداخله فوری است؟

در شرایط زیر، باید سریعاً با تیم درمان مشورت شود:

هموگلوبین کمتر از ۷ تا ۸ گرم در دسی‌لیتر

زمانی که سطح هموگلوبین خون به زیر ۷ یا ۸ برسد، ظرفیت حمل اکسیژن در خون به‌شدت کاهش می‌یابد. این سطح پایین معمولاً نیاز به تزریق خون فوری دارد، زیرا می‌تواند عملکرد حیاتی اندام‌ها را مختل کند. بیماران در این وضعیت معمولاً دچار خستگی شدید، تنگی نفس و سرگیجه می‌شوند. پیگیری سریع آزمایشات و مداخله درمانی ضروری است.

تنگی نفس در حالت استراحت

اگر بیمار بدون انجام هیچ فعالیتی دچار تنگی نفس شود، این نشانه‌ای از کمبود شدید اکسیژن‌رسانی به بافت‌هاست. این وضعیت می‌تواند نشان‌دهنده افت شدید هموگلوبین یا اختلال در عملکرد قلبی-ریوی باشد. باید فوراً پزشک را در جریان قرار داد، زیرا ممکن است نیاز به بستری یا تزریق خون باشد. بی‌توجهی به این علامت می‌تواند خطرناک باشد.

سرگیجه شدید یا از حال رفتن

سرگیجه ناگهانی یا غش کردن ممکن است به دلیل افت فشار خون، کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز یا ضعف کلی ناشی از کم‌خونی شدید در سرطان رخ دهد. این وضعیت نه‌تنها کیفیت زندگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه خطر سقوط و آسیب فیزیکی نیز دارد. در چنین شرایطی، بیمار باید فوراً به اورژانس مراجعه کند تا بررسی و درمان انجام شود.

ضربان قلب بالا حتی در حالت بی‌حرکتی

زمانی که بدن دچار کم‌خونی شدید می‌شود، قلب برای جبران کمبود اکسیژن باید سریع‌تر کار کند. افزایش ضربان قلب حتی هنگام استراحت نشانه‌ای از تلاش بیش از حد قلب برای تأمین اکسیژن است. اگر این وضعیت ادامه‌دار باشد، ممکن است منجر به نارسایی قلبی یا اختلال ریتم قلبی شود و نیاز به مداخله پزشکی فوری دارد.

بی‌حسی اندام یا درد قفسه سینه

بی‌حسی در دست‌ها و پاها می‌تواند نشان‌دهنده اختلال در گردش خون محیطی به دلیل کمبود گلبول‌های قرمز باشد. درد قفسه سینه نیز ممکن است نشانه‌ای از کم‌اکسیژنی قلب یا حتی سکته قلبی خفیف باشد که با کم‌خونی تشدید شده است. این علائم هیچ‌گاه نباید نادیده گرفته شوند و نیاز به ارزیابی اورژانسی دارند.

در این موارد ممکن است نیاز فوری به تزریق خون یا بستری شدن وجود داشته باشد.

پرسش‌های رایج درباره کم‌خونی در بیماران سرطانی

کلام آخر

کم‌خونی شدید در سرطان یکی از چالش‌های رایج در مسیر درمان سرطان است، اما با آگاهی، پیگیری و درمان به‌موقع، می‌توان آن را مهار کرد.
خستگی و ضعف شما نشانه تسلیم نیست، بلکه صدای بدن‌تان برای مراقبت بیشتر است.
در بای بای سرطان کنار شما هستیم تا مسیر درمان کم‌خونی شدید در سرطان را آگاهانه و قوی‌تر ادامه دهید.
با تغذیه، توجه، و امید—بیماری را کنار می‌زنیم و سلامتی را دوباره زندگی می‌کنیم. 🌱❤️