آیا می‌توان از یک گاز یونیزه‌شده‌ی سرد برای نابودی سلول‌های سرطانی استفاده کرد؟ سرطان همچنان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های علم پزشکی به‌شمار می‌رود و سالانه جان میلیون‌ها نفر را می‌گیرد. به‌عنوان نمونه، در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۰ میلیون مورد جدید سرطان در جهان تشخیص داده شد و نزدیک به ۹٫۷ میلیون نفر بر اثر این بیماری جان باختند. این آمار چشمگیر نشان می‌دهد که چرا پژوهشگران به‌دنبال روش‌های نوین و مؤثرتری برای مبارزه با سرطان هستند.
یکی از این روش‌های نوظهور، استفاده از پلاسما در درمان سرطان است؛ فناوری‌ای که شاید در نگاه اول علمی-تخیلی به‌نظر برسد اما نتایج اولیه‌ی آن امیدبخش بوده است. در این مقاله به زبان ساده توضیح می‌دهیم پلاسما چیست، چگونه بر سلول‌های سرطانی اثر می‌گذارد، چه کاربردها، مزایا و محدودیت‌هایی دارد و تحقیقات جهانی در این زمینه به کجا رسیده است.
معرفی پلاسما و پلاسما سرد پزشکی
برای درک کاربرد پلاسما در درمان سرطان، ابتدا باید بدانیم پلاسما چیست. پلاسما به‌عنوان حالت چهارم ماده شناخته می‌شود؛ یعنی حالتی فراتر از جامد، مایع و گاز. در پلاسما، به‌وسیله‌ی اعمال انرژی (مثلاً یک ولتاژ بالا) به یک گاز (مانند آرگون یا هلیوم)، الکترون‌های اتم‌ها جدا شده و گاز به مجموعه‌ای از ذرات باردار (الکترون‌ها، یون‌ها و اتم‌های برانگیخته) تبدیل می‌شود.
ویژگی جالب پلاسما آن است که این ذرات باردار به‌شکل رفتار جمعی عمل می‌کنند؛ یعنی می‌توانند مانند یک جریان سیال حرکت کرده و حتی به‌صورت یک پرتو هدایت‌شونده به سمت هدف مورد نظر (مثلاً بافت حاوی سلول‌های سرطانی) تابانده شوند.
منظور از پلاسمای سرد در پزشکی چیست؟
برخلاف پلاسماهای داغ که سال‌ها در جراحی برای سوزاندن بافت یا استریل کردن ابزار به‌کار رفته‌اند، پلاسمای سرد نوعی پلاسما با دمای نزدیک به دمای اتاق است (حدود ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد)pmc.ncbi.nlm.nih.gov. به همین دلیل می‌توان آن را مستقیماً در نزدیکی بافت‌های حساس بدن (مانند اعصاب یا عروق خونی) به‌کار برد بدون آنکه به حرارت، آسیبی به بافت سالم وارد کند.
این فناوری که با نام‌هایی چون پلاسمای اتمسفری سرد (CAP) یا «پلاسما پزشکی» شناخته می‌شود، در دهه‌ی گذشته به‌طور جدی وارد حوزه‌ی پزشکی شده و پیشرفت‌های قابل‌توجهی داشته است.
برای تولید پلاسمای سرد پزشکی از دستگاه‌های ویژه‌ای استفاده می‌شود؛ این دستگاه‌ها اغلب پلاسما جت (Plasma Jet) یا دیسکشارژ سد دی‌الکتریک (DBD) نام دارندfrontiersin.org. به زبان ساده، این دستگاه‌ها گاز بی‌خطری مانند آرگون یا هوا را یونیزه کرده و یک جریان پلاسما با دمای پایین ایجاد می‌کنند که می‌توان آن را به‌صورت مستقیم روی سطح تومور تاباند یا به‌شکل غیرمستقیم، یک مایع را با پلاسما «فعال» کرد و سپس آن مایع را به بافت تومور رساند.
روش اول به درمان مستقیم و روش دوم به درمان غیرمستقیم با پلاسما معروف‌اند. پلاسمای سرد مستقیم معمولاً برای تومورهای سطحی یا قابل دسترس به‌کار می‌رود، در حالی که در روش غیرمستقیم از مایع فعال‌شده با پلاسما (مثلاً محلول نمکی یا آب فعال‌شده) استفاده می‌شود تا گونه‌های فعال پلاسما را به تومورهای عمقی‌تر برسانند. به این ترتیب، پلاسما به ابزار جدیدی تبدیل شده که می‌تواند بدون نیاز به جراحی باز و به شکل نسبتاً غیرتهاجمی به جنگ تومورها برود.
جدول مقایسه‌ای: تفاوت پلاسمای سرد با پلاسمای داغ
| ویژگی‌ها | پلاسمای سرد (Cold Plasma) | پلاسمای داغ (Hot Plasma) |
|---|---|---|
| دمـا | نزدیک به دمای اتاق (۲۰–۴۰ درجه سانتی‌گراد) | بسیار بالا (صدها تا هزاران درجه) |
| کاربرد در پزشکی | درمان سرطان، بهبود زخم، استریل‌سازی ابزار حساس | جراحی سنتی برای سوزاندن یا برش بافت، ضدعفونی ابزار با حرارت بالا |
| ایمنی برای بافت سالم | ایمن برای سلول‌ها و بافت‌های اطراف، غیرتهاجمی | می‌تواند باعث سوختگی یا آسیب حرارتی شود |
| روش انتقال | به‌صورت جت پلاسما یا مایع فعال‌شده (CAP، DBD) | به‌صورت حرارت مستقیم یا جریان الکتریکی قوی |
| ویژگی شاخص | تولید گونه‌های فعال اکسیژن و نیتروژن (ROS/RNS) برای نابودی سلول سرطانی | اثر گرمایی شدید برای برش یا تخریب بافت |
| کاربرد اصلی امروز | حوزه‌های نوین مثل پلاسمادرمانی سرطان و پزشکی مدرن | جراحی‌های سنتی و صنعتی (جوشکاری، فیوژن هسته‌ای و …) |
مکانیسم اثر پلاسما بر سلول‌های سرطانی
وقتی صحبت از کشتن سلول‌های سرطانی به میان می‌آید، بیشتر درمان‌های مرسوم (مثل شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی) با حمله‌ی مستقیم به سلول و تخریب آن عمل می‌کنند. اما پلاسمای سرد رویکردی ظریف‌تر و هوشمندانه‌تر دارد. پلاسمای سرد در برخورد با سلول‌های بدن، ترکیبات شیمیایی فعالی به‌نام گونه‌های فعال اکسیژن و نیتروژن (به اختصار ROS و RNS) تولید می‌کند.
این مولکول‌های بسیار واکنش‌پذیر (مانند پراکسید هیدروژن، رادیکال‌های آزاد اکسیژن و نیتروژن) می‌توانند در سطح و داخل سلول تغییراتی ایجاد کنند که در نهایت به مرگ سلول سرطانی منجر می‌شود. نکته‌ی مهم اینجاست که سلول‌های سرطانی به دلایلی نظیر متابولیسم متفاوت و ضعف سیستم‌های آنتی‌اکسیدانی‌شان، نسبت به افزایش این گونه‌های فعال آسیب‌پذیرتر از سلول‌های سالم هستند.
یکی از اثرات پلاسما بر سلول‌های سرطانی، ایجاد استرس اکسیداتیو شدید است که باعث آسیب به مولکول‌های حیاتیِ سلول از جمله DNA می‌شود. این آسیب DNA و همچنین اختلال در مسیرهای پیام‌رسانی درون‌سلولی، توانایی تکثیر و بقای سلول سرطانی را تضعیف می‌کندisna.ir. به‌عبارت ساده‌تر، پلاسما سلول سرطانی را در وضعیت «بحران» قرار می‌دهد که یا باید خودکشی کند یا از تکثیر باز بماند.
خوشبختانه روندی که پلاسمای سرد در سلول سرطانی فعال می‌کند بیشتر به سمت مرگ برنامه‌ریزی‌شده‌ی سلول (آپوپتوز) هدایت می‌شود نه مرگ بی‌نظم و التهابی (نکروز). آپوپتوز یعنی سلول به‌طور کنترل‌شده و بدون ایجاد التهاب از بین می‌رود؛ این نوع مرگ سلولی هدفمند دقیقاً همان چیزی است که در درمان سرطان مطلوب است، چرا که از آسیب غیرضروری به بافت‌های اطراف جلوگیری می‌شود.
از منظر دیگر، پلاسمای سرد را می‌توان نوعی داروی مولکولی دانست که به جای «سوزاندن» یا «منفجر کردن» سلول‌های سرطانی، بدن خود بیمار را تحریک می‌کند تا آنها را از بین ببرد. در واقع انرژی و ذرات فعالی که پلاسمای سرد آزاد می‌کند، سیستم داخلی سلول را وادار به روشن کردن برنامه‌ی مرگ می‌کنند.
پژوهشگران مشاهده کرده‌اند که پرتو پلاسمای سرد می‌تواند فرآیند آپوپتوز را در سلول‌های سرطانی فعال کرده و به‌نوعی سلول سرطانی را وادار به خودکشی کنترل‌شده کند، آن هم بدون اینکه به بافت سالم اطراف آسیبی برسد. این ویژگی انتخاب‌گری پلاسما یکی از مهم‌ترین دلایل علاقه‌مندی دانشمندان به استفاده از آن در سرطان است؛ یعنی هدف‌گیری انتخابی سلول سرطانی و در امان گذاشتن سلول‌های سالم.
حتی شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد مرگ سلول‌های سرطانی بر اثر پلاسما ممکن است به شکلی باشد که سیستم ایمنی بدن را هم هوشیار کرده و برای پاکسازی بقایای تومور بسیج کند. این پدیده که به آن «مرگ سلولی همراه با تحریک ایمنی» گفته می‌شود، در حال تحقیق است و می‌تواند به تقویت دوچندان اثر درمانی پلاسما بیانجامد.
مزایا و محدودیت‌های پلاسمادرمانی در مقایسه با شیمی‌درمانی و رادیوتراپی
درمان‌های مرسوم سرطان مثل شیمی‌درمانی و رادیوتراپی سال‌هاست که نقش اصلی را در مبارزه با سرطان ایفا می‌کنند، اما عوارض جانبی و آسیب به بافت‌های سالم همیشه نگرانی بزرگی برای بیماران بوده است. در مقابل، پلاسمادرمانی به‌عنوان یک روش نوین و کم‌عارضه مطرح شده که بیشتر به‌صورت موضعی عمل می‌کند. جدول زیر نگاهی مقایسه‌ای به این سه روش دارد:
| ویژگی‌ها | پلاسمادرمانی (Cold Plasma Therapy) | شیمی‌درمانی (Chemotherapy) | رادیوتراپی (Radiotherapy) |
|---|---|---|---|
| نوع اثرگذاری | تولید گونه‌های فعال اکسیژن/نیتروژن (ROS/RNS) و القای مرگ برنامه‌ریزی‌شده سلول سرطانی | داروهای سیستمیک که رشد سلول‌های سرطانی را مهار می‌کنند | تابش پرتوهای پرانرژی برای تخریب DNA سلول‌های سرطانی |
| تأثیر بر بافت سالم | کمترین آسیب به سلول‌های سالم اطراف | آسیب به سلول‌های سالم سریع‌التقسیم (ریشه مو، مغز استخوان، دستگاه گوارش) | آسیب احتمالی به بافت سالم اطراف تومور |
| عوارض شایع | قرمزی یا التهاب خفیف موضعی (موقت) | ریزش مو، تهوع، ضعف ایمنی، خستگی | سوختگی پوستی، خشکی دهان، خستگی |
| روش اجرا | دستگاه‌های پلاسمای سرد یا مایعات فعال‌شده با پلاسما، موضعی | تزریق یا خوراکی، اثرگذاری کل بدن | دستگاه‌های پرتودرمانی با پرتوهای دقیق |
| کاربرد بالینی کنونی | عمدتاً در مراحل تحقیق و به‌صورت کمکی | استفاده گسترده و استاندارد جهانی | استفاده گسترده و استاندارد جهانی |
| مزایا | غیرتهاجمی، ایمنی بالا، هدف‌گیری انتخابی سلول سرطانی، ضدعفونی زخم‌ها | درمان سرطان‌های پیشرفته و متاستاتیک، قابلیت استفاده سیستمیک | مناسب برای تومورهای موضعی، قابلیت هدف‌گیری نواحی خاص |
| محدودیت‌ها | هنوز در مرحله تحقیق، محدودیت نفوذ به تومورهای عمقی | عوارض سیستمیک شدید، مقاومت دارویی در برخی بیماران | آسیب به بافت سالم مجاور، عوارض طولانی‌مدت (مثلاً فیبروز) |
مقایسه پلاسما با سایر درمان‌های نوین سرطان
امروزه دنیای پزشکی شاهد ظهور چندین روش نوآورانه برای درمان سرطان است. ایمونوتراپی با فعال‌سازی سیستم ایمنی بدن علیه سلول‌های سرطانی، نانوتراپی با استفاده از نانوذرات هوشمند برای رساندن دارو دقیقاً به تومور، و ژن‌درمانی با اصلاح یا خاموش کردن ژن‌های معیوب، از جمله پیشرفت‌های مهم سال‌های اخیر هستند. در این میان، پلاسمادرمانی نیز در حال تبدیل شدن به یک بازوی جدید در کنار این روش‌هاست.
تفاوت اصلی پلاسما در این است که بدون نیاز به داروی خاص یا دستکاری ژنتیکی، تنها با ایجاد ترکیبات فعال اکسیژن و نیتروژن می‌تواند سلول‌های سرطانی را هدف بگیرد. ترکیب این فناوری با درمان‌های نوین دیگر در آینده می‌تواند رویکردی چندجانبه برای مبارزه‌ی مؤثرتر با سرطان فراهم کند.
کاربردهای بالینی و تحقیقاتی پلاسما در درمان سرطان
پلاسما درمانی سرطان هنوز یک فناوری نوپا به حساب می‌آید، اما در همین مدت کوتاه در انواع مدل‌های آزمایشگاهی و حتی برخی آزمون‌های بالینی به‌کار گرفته شده و نتایج جالبی به همراه داشته است. در آزمایشگاه، پژوهشگران از پلاسمای سرد برای کشتن طیف وسیعی از سلول‌های سرطانی استفاده کرده‌اند؛ از سرطان پوست و ملانوم گرفته تا تومورهای مغزی (گلیوبلاستوما)، سرطان سینه، سرطان روده‌ی بزرگ، سرطان ریه، پروستات و دیگر انواع سرطان.
تقریباً هرجا که سلول سرطانی در ظروف کشت یا مدل‌های حیوانی قرار داشته، پلاسما توانسته است با تولید ROS/RNS آنها را از بین ببرد یا رشدشان را متوقف کند. این گستردگی اثر روی انواع سرطان‌ها نشان می‌دهد که پلاسما مکانیزم عمومی مؤثری (یعنی القای استرس اکسیداتیو و آپوپتوز) را هدف قرار می‌دهد که در بسیاری از تومورها کارساز است.
در کاربردهای بالینی، هنوز پلاسمای سرد به‌صورت رایج در بیمارستان‌ها استفاده نمی‌شود، اما گام‌های اولیه‌ی مهمی برداشته شده است.
برای مثال، اولین کارآزمایی بالینی فاز ۱ پلاسمای سرد در ایالات متحده در سال ۲۰۲۰ آغاز شد و در آن از یک دستگاه پلاسمای سرد به نام Canady Helios در حین عمل جراحی استفاده کردند. در این روش، جراحان پس از برداشتن تومور از بدن بیمار، یک قلم پلاسمایی شبیه قلم جراحی را به‌کار گرفتند تا چند دقیقه پلاسمای سرد را روی بافت‌های مجاور بدمند و هر سلول سرطانی باقیمانده‌ی میکروسکوپی را نابود کنند.
این مطالعه‌ی اولیه روی ۲۰ بیمار مبتلا به تومورهای بدخیم پیشرفته انجام شد و نتایج نشان داد که اضافه کردن پلاسمای سرد در حاشیه‌ی تومور می‌تواند بدون عارضه‌ی خاصی، از عود مجدد سرطان جلوگیری کند. در این بیماران، پس از حدود ۲ سال پیگیری، دیده شد که نرخ بازگشت موضعی سرطان به‌طور چشمگیری کاهش یافته و بافت‌های سالم اطراف نیز آسیبی ندیده‌اند.
این یافته‌ها پلاسمای سرد را به‌عنوان یک درمان کمکی ایمن و موثر در کنار جراحی مطرح می‌کند که می‌تواند سلول‌های سرطانی پنهان را نابود کرده و شانس درمان کامل را بالا ببرد.
علاوه بر این، چند مطالعه‌ی موردی و کارآزمایی بالینی در اروپا نیز گزارش شده است. به‌عنوان نمونه در آلمان، از یک دستگاه پلاسمای سرد دستی (پلاسما جت) برای درمان تسکینی بیماران مبتلا به سرطان سر و گردن پیشرفته استفاده شده است. در این موارد، هدف کاهش توده‌ی تومور یا ضدعفونی کردن زخم‌های سرطانی بوده و پلاسمای سرد توانسته است کیفیت زندگی بیماران را بهبود دهد.
هرچند این موارد هنوز در حد گزارش‌های محدود هستند، اما نشان می‌دهد که پلاسمای سرد حتی در شرایط دشوار بالینی (مانند تومورهای پیشرفته با زخم‌های عفونی) نیز می‌تواند کمک‌کننده باشد.
از منظر پژوهشی، دو رویکرد در حال بررسی است:
1- درمان مستقیم با دستگاه پلاسما
برای تومورهای سطحی یا از راه آندوسکوپی برای تومورهای داخلی
2- درمان با مایع فعال‌شده‌ی پلاسما
برای تومورهای عمقی‌تر.
برای مثال، پژوهشگران یک «تفنگ میکروپلاسما»ی انعطاف‌پذیر طراحی کرده‌اند که بتوان آن را با آندوسکوپ وارد دستگاه گوارش یا حفره‌های داخلی بدن کرد و مستقیماً پلاسما را به تومورهای داخلی (مانند معده، روده، ریه یا سرطان‌های منتشرشده در حفره‌ی شکمی) برسانند. همچنین در روش غیرمستقیم، مفهومی به‌نام پلاسمای انتقال‌یافته توسط مایع مطرح شده است؛ بدین صورت که ابتدا یک محلول نمکی یا آب توسط پلاسما غنی از گونه‌های فعال می‌شود و سپس آن محلول به تومور (از طریق تزریق یا شست‌وشوی حفره‌ی بدن) اعمال می‌گردد.
این روش اجازه می‌دهد که پلاسما به نقاطی برسد که دسترسی مستقیم دشوار است، مثلاً شست‌وشوی حفره‌ی شکم در بیمارانی که سرطان صفاقی (انتشار تومور به داخل شکم) دارند. در مجموع، کاربردهای بالینی پلاسما فعلاً عمدتاً کمکی و آزمایشی است، اما دامنه‌ی تحقیقات به سرعت در حال گسترش بوده و پزشکان امیدوارند در آینده برای انواع بیشتری از سرطان‌ها این فناوری را به‌کار گیرند.
مزایا و برتری‌های درمان با پلاسما
- غیرتهاجمی و کم‌عوارض بودن
را شاید بتوان مهم‌ترین مزیت پلاسما درمانی دانست. برخلاف جراحی که نیاز به برش و خارج کردن بافت دارد، یا شیمی‌درمانی و پرتودرمانی که عوارض سیستمیک (مانند تهوع، ضعف ایمنی، ریزش مو و …) ایجاد می‌کنند، پلاسمای سرد یک روش موضعی و بدون درد است. بیماران تحت درمان با پلاسما عمدتاً احساس گرمای خفیف یا گزگز ملایمی در ناحیه‌ی تابش پلاسما دارند و نیازی به بیهوشی یا بستری طولانی نیست. از آنجا که دمای پلاسما پایین است، آسیبی به پوست یا بافت‌های سالم اطراف تومور وارد نمی‌کند.
مطالعات حیوانی و آزمایشگاهی نیز نشان داده‌اند که حتی اگر مایع فعال‌شده با پلاسما را به داخل بدن تزریق کنیم، اندام‌های حیاتی مانند کبد، کلیه یا مغز آسیبی نمی‌بینند و شاخص‌های سلامتی تغییر قابل توجهی نشان نمی‌دهند. این بدین معناست که پلاسما درمانی در دوزهای کنترل‌شده، ایمنی بالایی دارد.
- هدف‌گیری انتخابی سلول‌های سرطانی
همان‌طور که در بخش قبل توضیح داده شد، پلاسما به‌طور ترجیحی سلول‌های سرطانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و سلول‌های سالم به‌علت داشتن سیستم‌های دفاعی قوی‌تر (آنتی‌اکسیدان‌ها و آنزیم‌های ترمیمی) کمتر آسیب می‌بینند. پژوهش‌های متعدد تأیید کرده‌اند که پلاسمای سرد می‌تواند سلول‌های سرطانی را بکشد بدون آنکه به بافت طبیعی اطراف صدمه‌ی جدی وارد شود. این ویژگی در درمان سرطان بسیار ارزشمند است، چون در روش‌های معمول مثل پرتودرمانی همیشه نگرانی آسیب‌رسانی به بافت سالم مجاور تومور وجود دارد.
همچنین پلاسمای سرد یک روش چندکاره است. به این معنی که علاوه بر اثر ضدسرطان، دارای خواص ضدمیکروبی قوی نیز هست. این خاصیت ضدعفونی‌کنندگی پلاسما می‌تواند برای بیمارانی که تومورشان زخمی و دچار عفونت شده (مثلاً برخی زخم‌های سرطانی در پوست) بسیار مفید باشد. در واقع با یک تیر دو نشان زده می‌شود: هم سلول‌های سرطانی تضعیف می‌شوند و هم بار میکروبی زخم کاهش می‌یابد. بهبود زخم‌ها و ترمیم بافت نیز با پلاسما تسریع می‌شود، چنان‌که از همین فناوری پلاسمای سرد در درمان زخم‌های مزمن و بهبود بافت‌های پوستی به طور گسترده استفاده می‌شود.
- غلبه بر مقاومت دارویی
برخی تومورها نسبت به شیمی‌درمانی یا پرتو مقاوم می‌شوند و درمان‌های معمول بر آنها کم‌اثر می‌گردد. از آنجا که مکانیسم اثر پلاسما کاملاً متفاوت (ایجاد استرس اکسیداتیو و آسیب فیزیکی به سلول) است، می‌تواند روی تومورهای مقاوم به دارو نیز کارگر باشد. شواهد اولیه نشان داده‌اند که حتی سلول‌های سرطانی با مقاومت بالا نیز در برابر دوز مناسبی از پلاسمای سرد آسیب‌پذیرند و دچار مرگ برنامه‌ریزی‌شده می‌شوند. این موضوع می‌تواند پلاسما درمانی را به یک سلاح کمکی در کنار شیمی‌درمانی بدل کند تا سلول‌هایی را که از دارو جان سالم به در می‌برند، نابود سازد.
- کوتاه بودن زمان درمان و مقرون‌به‌صرفه بودن بالقوه
هر جلسه پلاسمادرمانی معمولاً کوتاه (چند دقیقه تا حداکثر چند ده دقیقه) است و دستگاه‌های تولید پلاسما نیز قابل حمل و استفاده در محیط‌های درمانگاه یا حتی اتاق عمل هستند. هرچند هنوز مطالعات جامع اقتصادی انجام نشده، اما در صورت تولید انبوه این دستگاه‌ها، انتظار می‌رود هزینه‌ی هر جلسه درمان نسبت به دارودرمانی‌های پیچیده کمتر باشد (چرا که اساس کار تنها مصرف گاز آرگون و انرژی الکتریکی است).
محدودیت‌ها و چالش‌های پلاسما درمانی
با وجود مزایای فراوان، نباید فراموش کرد که پلاسما درمانی سرطان هنوز در مراحل اولیه‌ی توسعه قرار دارد و با چالش‌ها و محدودیت‌هایی روبه‌رو است. اولین محدودیت، عمق نفوذ محدود پلاسما است. گونه‌های فعال ایجادشده توسط پلاسمای سرد عموماً طول عمر کوتاهی دارند و در فاصله‌ی چند میلی‌متری از منبع تولید از بین می‌روند.
به زبان ساده، اگر یک تومور در عمق بافت باشد، تاباندن پلاسما از سطح پوست لزوماً به همه‌ی سلول‌های عمقی آن نخواهد رسید. برای تومورهای سطحی یا تومورهایی که در حین جراحی نمایان شده‌اند، این مشکل وجود ندارد؛ اما در مورد تومورهای داخلی (مثلاً تومور داخل ریه یا کبد) لازم است روش‌های ویژه‌ای مثل استفاده از کاوشگرهای پلاسمایی داخل بدن یا تزریق مایعات فعال‌شده به‌کار گرفته شود. این راهکارها خود در دست تحقیق هستند و هنوز به طور عمومی در کلینیک در دسترس نیستند.
محدودیت دیگر، نبود استانداردسازی کامل و نیاز به تحقیقات بیشتر است. هنوز دانشمندان در حال بررسی بهترین پارامترها برای درمان با پلاسما هستند: چه گازی استفاده شود، چه مقدار ولتاژ و فرکانس اعمال گردد، مدت زمان تابش چقدر باشد و … . هر آزمایشگاه ممکن است از دستگاه متفاوتی استفاده کند که نتایج را سخت‌قابل‌مقایسه می‌کند.
بنابراین قبل از اینکه این روش به یک درمان روتین تبدیل شود، نیازمند استانداردهای مشترک پزشکی و تاییدیه‌های بیشتر از نهادهای تنظیم‌کننده است. خبر خوب آن است که در اروپا چند دستگاه پلاسما (مثل PlasmaDerm® و kINPen® MED) موفق به کسب تاییدیه CE برای کاربردهای پزشکی (فعلاً در حوزه‌ی درمان زخم) شده‌اند؛ این یعنی گام‌های اولیه برای استانداردسازی برداشته شده است، اما در حوزه سرطان نیاز به کارآزمایی‌های بالینی بزرگ‌تری داریم تا اثربخشی و ایمنی بلندمدت آن را ثابت کنیم.
یکی دیگر از چالش‌ها، محدودیت در دسترس‌بودن و آگاهی عمومی است. بسیاری از پزشکان و بیماران هنوز با مفهوم پلاسما درمانی آشنا نیستند و طبیعتاً تا زمانی که این روش تاییدیه‌های رسمی نگیرد، جز در چارچوب پژوهشی نمی‌توان از آن استفاده گسترده کرد. در حال حاضر، پلاسما درمانی سرطان را فقط می‌توان در قالب آزمایش‌های بالینی یا برنامه‌های تحقیقاتی در مراکز خاص یافت. بنابراین بیمارانی که به این روش علاقه‌مندند ممکن است مجبور شوند در یک مطالعه‌ی تحقیقاتی شرکت کنند یا به مراکز محدودی که این فناوری را آزمایش می‌کنند مراجعه نمایند.
در نهایت، باید به این واقعیت اشاره کرد که پلاسما درمانی قرار نیست جایگزین فوری درمان‌های رایج شود، بلکه احتمالاً در نقش یک درمان مکمل ظاهر خواهد شد. جراحی، شیمی‌درمانی و پرتودرمانی همچنان ارکان اصلی درمان سرطان هستند و پلاسمای سرد می‌تواند به‌عنوان بازوی چهارم درمان سرطان در کنار آنها عمل کند.
به‌طور مثال، ممکن است در آینده روال کار چنین شود که ابتدا تومور با جراحی برداشته شود و سپس برای از بین بردن سلول‌های باقی‌مانده از پلاسمای سرد در حاشیه محل جراحی استفاده گردد (به جای اینکه بیمار حتماً پرتو درمانی وسیع بگیرد). یا در مورد تومورهای پوست و مخاط که دسترسی آسان‌تری دارند، شاید پلاسمادرمانی بتواند جایگزین بخشی از جراحی‌های تغییر شکل‌دهنده شود. با این حال، تا آن روز راهی دراز در پیش است و تحقیقات جاری تعیین خواهند کرد که مرزهای توانایی و کاربرد پلاسما در مبارزه با سرطان تا کجاست.
وضعیت تحقیقات در جهان در خصوص استفاده از پلاسما در درمان سرطان
حوزه‌ی پلاسما پزشکی و به‌ویژه پلاسما در سرطان در دهه‌ی اخیر به شدت داغ شده است و دانشمندان رشته‌های مختلف (از فیزیک پلاسما گرفته تا انکولوژیست‌ها) در یک تلاش بین‌رشته‌ای مشغول پیشبرد این فناوری هستند. همان‌طور که اشاره شد، اولین کارآزمایی‌های بالینی انسانی در آمریکا و اروپا انجام شده و نتایج اولیه‌ی آنها امیدوارکننده گزارش شده است.
در کارآزمایی فاز ۱ در آمریکا، ایمنی پلاسمادرمانی تایید شد و دیده شد که پلاسمای سرد می‌تواند بدون هیچ عارضه‌ی قابل توجهی، سلول‌های سرطانی باقی‌مانده پس از جراحی را نابود کند. همچنین در بررسی بافتی، مشخص شد که پلاسمای سرد سلول‌های سرطانی را می‌کشد اما به سلول‌های سالم مجاور آسیبی نمی‌زند. این یافته‌ها راه را برای ورود به فازهای بعدی (فاز ۲ و ۳) هموار کرده است تا اثربخشی قطعی آن سنجیده شود.
در اروپا و آسیا نیز گروه‌های تحقیقاتی فعالی در این زمینه وجود دارند. برای مثال، در ژاپن و کره جنوبی پژوهش‌هایی بر روی پلاسما و سیستم ایمنی در حال انجام است؛ در آلمان موسسات معتبری چون مؤسسه ماکس پلانک روی کاربرد پلاسمای اتمسفری در سرطان کار می‌کنند؛ در ایران هم در سال‌های اخیر چندین پایان‌نامه‌ی دانشگاهی و مقاله درباره‌ی تاثیر پلاسما بر رده‌های سلولی سرطان (مانند ملانوما و سرطان پستان) منتشر شده است که نشان‌دهنده‌ی توجه محققان داخلی به این فناوری است.
در مجموع تاکنون صدها مقاله علمی در مجلات بین‌المللی درباره‌ی اثرات ضدسرطانی پلاسما منتشر شده و حتی اصطلاحی به نام پلاسما انکولوژی (Plasma Oncology) شکل گرفته استpmc.ncbi.nlm.nih.gov. این نشان می‌دهد که جامعه علمی پلاسما را به‌عنوان یک جبهه‌ی جدید مبارزه با سرطان به رسمیت شناخته است.
از نظر حمایت نهادی نیز، حضور افراد سرشناس در این حوزه به توسعه آن کمک کرده است. به عنوان نمونه، دکتر جروم کندی که یکی از پیشگامان پلاسما درمانی است، پلاسمای سرد را «بازوی چهارم درمان سرطان، پس از شیمی‌درمانی، پرتودرمانی و جراحی» توصیف کرده است. چنین دیدگاهی حاکی از انتظارات بالایی است که از این روش وجود دارد. البته باید واقع‌بین بود؛ هنوز راه زیادی در پیش است تا پلاسمادرمانی به استاندارد طلایی تبدیل شود.
اما با سرمایه‌گذاری پژوهشی و همکاری میان‌رشته‌ای در سطح جهان، این هدف دور از دسترس نیست. سازمان‌های علمی بزرگ و مجلات معتبری نظیر Nature و Cancer شروع به انتشار نتایج تحقیقات پلاسمایی کرده‌اند که به آگاهی‌رسانی و جلب توجه جامعه پزشکی کمک می‌کند.
در حال حاضر، می‌توان گفت پلاسما درمانی در آستانه‌ی جهشی بزرگ قرار دارد. اگر کارآزمایی‌های بالینی بزرگ‌تر اثربخشی آن را تا یکی‌دو سال آینده تایید کنند، احتمالاً شاهد ورود دستگاه‌های پلاسمای سرد به کلینیک‌ها خواهیم بود. شاید در ابتدا به‌صورت محدود (مثلاً فقط برای برخی سرطان‌های پوست یا به عنوان درمان کمکی حین عمل) ولی به مرور گسترده‌تر. مهم این است که این رویکرد دریچه‌ی تازه‌ای از امید گشوده است؛ امید به اینکه با ترکیب دانش فیزیک و پزشکی، بتوان سلاحی دقیق‌تر و کم‌آسیب‌تر برای شکست دادن غول سرطان در اختیار داشت.
سؤالات پرتکرار دربارهٔ درمان سرطان با پلاسما
پلاسما درمانی سرطان چیست؟
پلاسما درمانی یعنی استفاده از پلاسمای سرد (گاز یونیزه‌شده در دمای پایین) برای از بین بردن سلول‌های سرطانی. این پلاسما با ایجاد مولکول‌های فعال خاص (ROS/RNS) در بافت تومور، باعث آسیب دیدن سلول‌های سرطانی و مرگ برنامه‌ریزی‌شده‌ی آنها می‌شود، بدون اینکه به بافت سالم مجاور آسیبی جدی برساند.
پلاسمای سرد چگونه سلول‌های سرطانی را می‌کشد؟ آیا به بافت سالم هم آسیب می‌رساند؟
لاسمای سرد با آزاد کردن گونه‌های فعال اکسیژن و نیتروژن، در سلول سرطانی استرس اکسیداتیو شدید ایجاد می‌کند که به تخریب DNA و بخش‌های حیاتی سلول منجر می‌شود. این فرایند سلول سرطانی را وادار به آپوپتوز (خودکشی سلولی) می‌کند. سلول‌های سالم به دلیل داشتن آنزیم‌های محافظتی، در برابر این میزان استرس مقاوم‌ترند و آسیب کمتری می‌بینند.
آیا پلاسمادرمانی می‌تواند به‌تنهایی سرطان را درمان کند؟
در حال حاضر پلاسمادرمانی بیشتر به عنوان یک درمان کمکی در کنار روش‌های اصلی (جراحی، شیمی‌درمانی، پرتودرمانی) در نظر گرفته می‌شود. هنوز تحقیقات کافی برای اینکه پلاسما به عنوان درمان مستقل سرطان به‌کار رود انجام نشده است.
در حال حاضر چگونه می‌توان به پلاسمادرمانی دسترسی داشت؟
اکنون پلاسمادرمانی سرطان عمدتاً در چارچوب پژوهشی قابل دسترس است. اگر بیماری بخواهد از این روش استفاده کند، باید در کارآزمایی‌های بالینی مربوطه ثبت‌نام کند یا به مراکزی که پروژه‌های تحقیقاتی پلاسما دارند مراجعه نماید. این کارآزمایی‌ها معمولاً معیارهای خاصی برای پذیرش بیمار دارند (مثلاً نوع و مرحله سرطان). در ایران نیز تحقیقات دانشگاهی انجام شده اما کاربرد بالینی رسمی هنوز گزارش نشده است.
پلاسما درمانی برای کدام انواع سرطان استفاده شده یا در حال تحقیق است؟
تقریباً برای اغلب انواع سرطان تحقیقات اولیه انجام شده است. در آزمایشگاه سلول‌های بسیاری از سرطان‌ها (پوست، سینه، ریه، مغز، روده، پروستات و غیره) با پلاسما کشته شده‌اند. در مدل‌های حیوانی نیز تومورهایی مثل ملانوم، سرطان ریه و کبد با پلاسما کوچک شده‌اند. در انسان، به‌طور محدود در سرطان‌های سطحی پوست، برخی تومورهای سر و گردن پیشرفته (به صورت درمان تسکینی) و اخیراً در تومورهای مرحله چهار در حین جراحی (جهت جلوگیری از عود) پلاسما به کار رفته است.
آینده‌ی پلاسمادرمانی چگونه خواهد بود؟
دانشمندان برجسته این حوزه معتقدند پلاسمای سرد می‌تواند به ستون چهارم درمان سرطان تبدیل شود. در چشم‌انداز خوش‌بینانه، طی ۵ تا ۱۰ سال آینده ممکن است دستگاه‌های پلاسمای سرد به مجموعه‌ی استاندارد تجهیزات مراکز سرطان اضافه شوند.
کلام آخر
درمان سرطان با پلاسما نمونه‌ای الهام‌بخش از پیشرفت علم است که نشان می‌دهد حتی مفاهیمی که زمانی تخیلی به‌نظر می‌رسیدند، می‌توانند به راهکارهای عملی تبدیل شوند. هرچند هنوز پلاسمادرمانی به‌صورت عمومی در دسترس نیست و مسیر تحقیقات ادامه دارد، اما دستاوردهای تاکنون آن نویدبخش آینده‌ای روشن‌تر در مبارزه با سرطان است. تصور کنید روزی را که بیماران سرطانی بدون تحمل عوارض شدید شیمی‌درمانی یا آسیب‌های ناشی از پرتو، با چند جلسه تابش پلاسمای سرد درمان شوند و سلامتی خود را بازیابند – چنین روزی شاید دور نباشد. تلاش دانشمندان در سراسر جهان برای تحقق این رویا ادامه دارد و هر کشف جدید ما را یک قدم به تبدیل سرطان از یک بیماری مهلک به یک بیماری قابل‌کنترل نزدیک‌تر می‌کند.
در وب‌سایت «بای‌بای سرطان» ما معتقدیم که امید و آگاهی دو بال اصلی در مبارزه با سرطان‌اند. فناوری پلاسمای سرد گرچه در ابتدای راه است، اما جرقه‌های امیدی در دل بیماران و پزشکان روشن کرده است. ما با نگاهی خوش‌بینانه روند این تحقیقات را دنبال می‌کنیم و شما را نیز تشویق می‌کنیم با امید و اطلاعات صحیح همراه این مسیر باشید.
اگر سوال یا دیدگاهی درباره این روش نوین دارید، خوشحال می‌شویم در بخش دیدگاه‌ها آن را با ما و دیگر مخاطبان در میان بگذارید. با به‌اشتراک‌گذاری دانش و امید، می‌توانیم به روزی بیندیشیم که در آن همگی با صدای بلند بگوییم: «بای‌بای سرطان».
