لوزالمعده (پانکراس) عضوی کلیدی در بدن انسان است که دو نقش حیاتی بر عهده دارد: تنظیم قند خون از طریق تولید انسولین، و کمک به هضم غذا از طریق ترشح آنزیم‌های گوارشی. زمانی که این عضو دچار آسیب گسترده، تومورهای بدخیم یا بیماری‌های غیرقابل‌کنترل مانند پانکراتیت مزمن می‌شود، گاهی تنها راه درمان، برداشتن کامل آن از بدن است؛ این جراحی با نام پانکراتکتومی کلی شناخته می‌شود. در این مقاله از «بای بای سرطان»، به زبان ساده و کامل توضیح می‌دهیم که پانکراتکتومی کلی چیست، چه زمانی انجام می‌شود، چه اثراتی دارد، و بیماران پس از آن چگونه می‌توانند به زندگی ادامه دهند.
پانکراتکتومی دیستال چیست و چه کاربردی دارد؟
پانکراتکتومی کلی (Total Pancreatectomy) به جراحی‌ای گفته می‌شود که در آن کل لوزالمعده برداشته می‌شود. این روش در موارد خاصی از جمله تومورهای گسترده، سرطان‌های پیشرفته، پانکراتیت مزمن کنترل‌نشده یا وجود کیست‌ها و ضایعات متعدد در سراسر لوزالمعده انجام می‌شود. از آنجا که لوزالمعده دو نقش مهم دارد—تولید انسولین (تنظیم قند خون) و ترشح آنزیم‌های گوارشی—برداشتن کامل آن اثرات قابل توجهی بر سلامت فرد دارد.
پانکراتکتومی دیستال نوعی عمل جراحی است که در آن بخش انتهایی (دم و گاهی تنه) لوزالمعده برداشته می‌شود. این جراحی معمولاً در مواردی انجام می‌شود که تومور، کیست، التهاب مزمن یا آسیب دیگری در بخش چپ لوزالمعده وجود داشته باشد. برخلاف برداشتن کامل لوزالمعده، در پانکراتکتومی دیستال، قسمت سر (هد) که به دوازدهه نزدیک‌تر است باقی می‌ماند.
پس از این جراحی، بیمار به دلیل از دست دادن سلول‌های بتا، به دیابت انسولینی وابسته (دیابت جراحی) دچار می‌شود و باید مادام‌العمر انسولین تزریق کند. همچنین، به دلیل عدم ترشح آنزیم‌های گوارشی، نیاز به مصرف روزانه مکمل‌های آنزیمی برای هضم غذا دارد.
به نقل از وب‌سایت Cleveland Clinic: پانکراتکتومی (pancreatectomy) به جراحی برداشت بخشی یا کل پانکراس (لوزالمعده) گفته می‌شود و معمولاً برای درمان سرطان یا پانکراتیت مزمن شدید انجام می‌شود. این عمل باعث می‌شود تولید آنزیم‌های گوارشی و هورمون‌های تنظیم‌کننده قند خون متوقف شود و بیمار در ادامه زندگی ممکن است نیاز به دریافت انسولین و مکمل‌های آنزیم پانکراس داشته باشد .
🧠 نکته مهم
پانکراتکتومی کامل تنها زمانی انجام می‌شود که بخش‌هایی از لوزالمعده دیگر قابل حفظ نیستند یا برداشتن کامل آن بهترین شانس بقا یا کنترل بیماری را برای بیمار فراهم کند. تصمیم برای انجام این جراحی باید پس از بررسی دقیق توسط تیم چندرشته‌ای (جراح، انکولوژیست، غدد و تغذیه) گرفته شود.
🔍 تفاوت بین پانکراتکتومی کامل و دیستال
پانکراتکتومی کامل به معنای برداشتن کل لوزالمعده است، در حالی که در نوع دیستال تنها قسمت دم و بخشی از تنه لوزالمعده برداشته می‌شود. در پانکراتکتومی کامل، به‌دلیل حذف کامل ارگان، بیمار برای همیشه نیازمند تزریق انسولین و آنزیم‌های گوارشی می‌شود. اما در نوع دیستال، اگر بخش قابل توجهی از بافت سالم باقی بماند، ممکن است عملکرد کبد و قند خون تا حدی حفظ شود.
جدول مقایسه‌ای: پانکراتکتومی کامل vs دیستال
| ویژگی | پانکراتکتومی کامل | پانکراتکتومی دیستال |
|---|---|---|
| میزان برداشت | کل پانکراس (سر، بدنه، دم) | فقط بخش بدنه و دم پانکراس |
| تأثیر بر انسولین | حذف کامل تولید انسولین؛ بیمار دیابتی می‌شود | ممکن است هنوز مقداری انسولین تولید شود |
| تأثیر بر گوارش | نیاز کامل به آنزیم‌های جایگزین گوارشی | در برخی بیماران، گوارش طبیعی تا حدی باقی می‌ماند |
| احتمال برداشتن طحال | اغلب همراه با طحال | در اغلب موارد طحال نیز برداشته می‌شود |
| شدت جراحی | وسیع‌تر و پیچیده‌تر | سبک‌تر از نوع کامل |
| دوره نقاهت | طولانی‌تر و با کنترل دقیق‌تر | نسبتاً کوتاه‌تر و قابل مدیریت‌تر |
| کاربرد | درگیر بودن کل پانکراس با تومور یا بیماری | تومور، کیست یا التهاب محدود به دم یا بدنه پانکراس |
دلایل شایع انجام پانکراتکتومی دیستال
پانکراتکتومی دیستال معمولاً زمانی انجام می‌شود که مشکل یا بیماری خاصی در ناحیه بدنه یا دم لوزالمعده وجود داشته باشد. این بخش از پانکراس نزدیک به طحال قرار دارد و نسبت به سر پانکراس (که کنار دوازدهه است) کمتر با مجرای صفراوی اصلی ارتباط دارد. در ادامه، شایع‌ترین دلایل این جراحی آورده شده‌اند:
🔬 1. تومورهای پانکراس در ناحیه دم یا بدنه
یکی از اصلی‌ترین دلایل جراحی دیستال، تومورهای خوش‌خیم یا بدخیم در قسمت چپ پانکراس است. به‌ویژه تومورهایی مانند آدنوکارسینوم، نورواندوکرین تومورها، و سیست‌آدنوم‌ها که در این بخش از پانکراس شایع‌ترند. در صورتی که این تومورها قابل برداشت باشند و به سایر بخش‌ها سرایت نکرده باشند، جراحی بهترین گزینه برای کنترل یا درمان است.
💧 2. کیست‌های پانکراس
برخی افراد دچار کیست‌های ساده یا پیچیده (مانند IPMN یا MCN) در ناحیه دم پانکراس هستند. اگر این کیست‌ها بزرگ، دردناک، مشکوک به بدخیمی یا در حال رشد باشند، پزشک ممکن است پانکراتکتومی دیستال را برای برداشتن آن‌ها توصیه کند.
🔥 3. پانکراتیت مزمن (التهاب مزمن لوزالمعده)
در مواردی از پانکراتیت مزمن که التهاب به‌صورت موضعی در ناحیه دم متمرکز شده و باعث درد مداوم یا تخریب بافت شده باشد، ممکن است بخش آسیب‌دیده با جراحی برداشته شود تا درد کنترل شود و عوارض کاهش یابد.
🧬 4. تومورهای نورواندوکرین (PNETs)
این تومورها می‌توانند هورمون‌ساز یا غیرهورمون‌ساز باشند و معمولاً در بخش دم پانکراس ظاهر می‌شوند. در صورتی که اندازه آن‌ها قابل‌قبول باشد و متاستاز نداده باشند، جراحی انتخاب درمانی مناسبی خواهد بود.
🧪 5. سایر توده‌ها یا ناهنجاری‌ها
موارد نادر دیگری مانند تومورهای متاستاتیک به پانکراس، لنفوم‌ها یا ضایعات نادر ژنتیکی نیز ممکن است باعث انجام پانکراتکتومی دیستال شوند، به‌ویژه اگر ناحیه خاصی از پانکراس را درگیر کرده باشند و برداشتن آن باعث بهبود علائم یا جلوگیری از گسترش بیماری شود.
میزان موفقیت جراحی پانکراتکتومی دیستال چقدر است؟
پانکراتکتومی دیستال یکی از جراحی‌های نسبتاً موفق در جراحی‌های لوزالمعده محسوب می‌شود، به‌ویژه زمانی که توسط جراحان متخصص گوارش و در مراکز مجهز انجام شود. میزان موفقیت این عمل بستگی زیادی به علت جراحی (مانند نوع تومور یا بیماری زمینه‌ای)، وضعیت عمومی بیمار، و تجربه تیم پزشکی دارد.
💠 اگر علت جراحی تومور خوش‌خیم یا کیست ساده باشد:
میزان موفقیت بسیار بالاست و بیمار پس از دوره نقاهت، می‌تواند به زندگی عادی بازگردد. در این موارد، عوارض جدی کمتر دیده می‌شود و اغلب نیازی به درمان‌های تکمیلی (مانند شیمی‌درمانی یا پرتو‌درمانی) وجود ندارد.
💠 در موارد تومورهای بدخیم مانند آدنوکارسینوم:
اگر تومور به‌طور کامل و با حاشیه امن برداشته شود (resection with negative margins)، و هنوز به غدد لنفاوی یا سایر اندام‌ها منتشر نشده باشد، جراحی می‌تواند عمر بیمار را چندین سال افزایش دهد. با این حال، نیاز به درمان‌های کمکی مانند شیمی‌درمانی پس از عمل وجود دارد.
💠 در پانکراتیت مزمن:
موفقیت جراحی بیشتر در کاهش درد مزمن و بهبود کیفیت زندگی بیمار معنا پیدا می‌کند. اگرچه التهاب زمینه‌ای ممکن است ادامه یابد، اما برداشتن بخش تخریب‌شده، در بسیاری از بیماران مؤثر واقع می‌شود.
📉 نرخ عوارض:
در مراکز تخصصی، نرخ مرگ‌ومیر ناشی از جراحی کمتر از ۳٪ و نرخ عوارض حدود ۲۰ تا ۳۰٪ گزارش شده است (مانند نشتی از پانکراس، عفونت یا مشکلات گوارشی). اما اغلب این عوارض با مراقبت‌های پزشکی قابل کنترل هستند.
✅ به‌طور کلی، اگر انتخاب بیمار و برنامه‌ریزی قبل از عمل به‌درستی انجام شود، پانکراتکتومی دیستال می‌تواند درمانی مؤثر و نجات‌بخش باشد. همکاری نزدیک بیمار با تیم درمانی، رعایت رژیم غذایی، و پیگیری‌های منظم نقش مهمی در موفقیت بلندمدت جراحی دارند.
آیا در پانکراتکتومی دیستال طحال هم برداشته می‌شود؟
در بسیاری از موارد، طحال نیز همراه با دم لوزالمعده برداشته می‌شود؛ زیرا عروق خونی مهم طحال از میان این ناحیه عبور می‌کنند. با این حال، در صورت امکان، جراحان تلاش می‌کنند طحال را حفظ کنند تا از افزایش خطر عفونت‌های شدید و ضعف سیستم ایمنی جلوگیری شود. حفظ طحال به‌ویژه در بیماران جوان بسیار مهم تلقی می‌شود.
مراحل انجام جراحی پانکراتکتومی دیستال
- بیهوشی عمومی بیمار
- ایجاد برش شکمی یا استفاده از لاپاراسکوپی (کم‌تهاجمی)
- جدا کردن دم لوزالمعده از بافت‌های اطراف با دقت بسیار
- در صورت نیاز، قطع عروق طحالی و برداشتن طحال
- بستن محل برش لوزالمعده و کنترل خونریزی
- قرار دادن درن در شکم برای جلوگیری از تجمع مایع
- انتقال بیمار به بخش مراقبت پس از عمل
⚠️ عوارض احتمالی پس از عمل پانکراتکتومی دیستال
مانند هر عمل جراحی، این جراحی نیز بدون عارضه نیست:
- نشت مایع لوزالمعده از محل برش (Fistula)
- خونریزی داخلی
- عفونت محل جراحی یا شکم
- مشکلات گوارشی
- ابتلا به دیابت در صورت حذف بخش زیادی از سلول‌های تولیدکننده انسولین
مراقبت‌های بعد از عمل و بازگشت به زندگی روزمره
پس از انجام جراحی پانکراتکتومی دیستال، دوران نقاهت و مراقبت‌های پس از عمل نقش حیاتی در بهبودی کامل و پیشگیری از عوارض دارند. این مرحله ممکن است بین چند هفته تا چند ماه طول بکشد و به شرایط بدنی بیمار، میزان برداشت بافت پانکراس و احتمال برداشتن طحال بستگی دارد.
🔹 مراقبت‌های بیمار در بیمارستان
در روزهای ابتدایی بعد از جراحی، بیمار در بخش مراقبت ویژه یا اتاق عادی بستری خواهد بود تا عملکرد تنفس، فشار خون، قند خون و علائم حیاتی به‌دقت پایش شود. برای چند روز بیمار ممکن است نیاز به تغذیه وریدی یا از طریق لوله داشته باشد تا دستگاه گوارش فرصت استراحت و ترمیم پیدا کند. داروهای کنترل درد، آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای ضدتهوع به‌طور منظم تجویز می‌شوند.
🔹 مراقبت در منزل
پس از ترخیص، باید بیمار نکات زیر را رعایت کند:
- پرهیز از فعالیت‌های سنگین تا ۶ هفته (مانند بلند کردن اجسام یا ورزش‌های شدید)
- پیروی از یک رژیم غذایی سبک و قابل‌هضم که در آن مصرف چربی کنترل شده و پروتئین کافی وجود داشته باشد
- مراقبت از محل بخیه و پانسمان برای پیشگیری از عفونت
- مصرف داروهای تجویزی مثل آنزیم‌های پانکراس یا انسولین در صورت نیاز به تنظیم قند خون
🔹 بازگشت تدریجی به زندگی عادی
بیمار می‌تواند طی ۴ تا ۸ هفته بسته به شرایط جسمی و روحی‌اش، کم‌کم به فعالیت‌های روزمره و شغل خود بازگردد. در صورت برداشتن طحال، ممکن است ایمنی بدن کمی کاهش یابد، بنابراین واکسن‌های پیشگیرانه مانند پنوموکوک، مننگوکوک و هموفیلوس آنفلوآنزا باید تزریق شود.
همچنین مشاوره با متخصص تغذیه، فیزیوتراپی و روانشناس در این مرحله می‌تواند در بازیابی کامل و افزایش کیفیت زندگی بیمار بسیار کمک‌کننده باشد.
✅ مراقبت درست و پیگیرانه پس از عمل، کلید موفقیت بلندمدت جراحی پانکراتکتومی دیستال است. همکاری خوب بین بیمار، خانواده و تیم درمان، مسیر بازگشت به زندگی را کوتاه‌تر و ایمن‌تر خواهد کرد.
آیا برداشتن بخشی از لوزالمعده بر قند خون یا گوارش تأثیر دارد؟
بله. چون لوزالمعده مسئول تولید انسولین و آنزیم‌های گوارشی است، برداشتن بخشی از آن می‌تواند به:
- افزایش قند خون منجر شود (در برخی بیماران نیاز به انسولین موقت یا دائمی ایجاد می‌شود).
- سوءجذب غذا و مشکلات گوارشی مانند اسهال یا نفخ در نتیجه کمبود آنزیم‌های گوارشی بیانجامد.
پزشک با بررسی وضعیت آزمایشگاهی و علائم بیمار، داروهای کمکی تجویز خواهد کرد.
پیش‌آگهی بیماران پس از جراحی پانکراتکتومی دیستال
پیش‌آگهی (یا همان آینده‌ی درمانی و کیفیت زندگی پس از جراحی) در بیماران تحت عمل پانکراتکتومی دیستال به عوامل مختلفی بستگی دارد. به‌طور کلی، اگر این جراحی برای برداشتن توده‌های خوش‌خیم یا کیست‌های خوش‌خیم انجام شود، پیش‌آگهی بسیار خوب و مثبت خواهد بود و بیمار معمولاً پس از دوره نقاهت به زندگی عادی بازمی‌گردد. اما اگر علت جراحی یک تومور بدخیم مانند آدنوکارسینوم پانکراس باشد، پیش‌آگهی پیچیده‌تر می‌شود.
✅ عوامل مؤثر بر پیش‌آگهی:
نوع بیماری زمینه‌ای: تومورهای خوش‌خیم یا پیش‌سرطانی (مثل IPMN یا کیست‌های سروزی) معمولاً پیش‌آگهی عالی دارند. در حالی‌که سرطان‌های مهاجم، به خصوص در مراحل پیشرفته، ممکن است با بازگشت بیماری همراه باشند.
- مرحله سرطان (در صورت بدخیم بودن): هرچه سرطان در مرحله اولیه‌تری تشخیص داده و جراحی شود، احتمال کنترل کامل بیماری بیشتر است.
- درگیری غدد لنفاوی: اگر در پاتولوژی بعد از جراحی، غدد لنفاوی درگیر نباشند، شانس بهبودی بالاتر خواهد بود.
- برداشتن کامل تومور (R0): یعنی زمانی که جراح موفق شده تمام بافت سرطانی را با حاشیه سالم بردارد، پیش‌آگهی بهتر است.
- سلامت عمومی بیمار: بیماران با سیستم ایمنی قوی‌تر، عملکرد کلیوی و کبدی خوب و تغذیه مناسب بهتر به درمان پاسخ می‌دهند.
📅 طول عمر و کیفیت زندگی:
در موارد خوش‌خیم، بیماران می‌توانند به طول عمر طبیعی و کیفیت زندگی بالا برسند. اما در موارد سرطانی، نرخ بقا به نوع تومور و درمان‌های مکمل (مثل شیمی‌درمانی) بستگی دارد. به‌طور میانگین، در سرطان‌های قابل جراحی با برداشتن کامل تومور، نرخ بقاء ۵ ساله بین ۲۰ تا ۴۰ درصد گزارش شده است.
💡 نکته مهم:
پیگیری منظم پس از عمل، انجام آزمایش‌های دوره‌ای، بررسی وضعیت قند خون و تغذیه مناسب، همگی در بهبود پیش‌آگهی نقش کلیدی دارند. همچنین حمایت روانی و اجتماعی از بیمار، در کنار برنامه توانبخشی، به افزایش کیفیت زندگی پس از جراحی کمک زیادی می‌کند.
✅ پیش‌آگهی پس از پانکراتکتومی دیستال، در صورت تشخیص به‌موقع و انجام جراحی موفق، می‌تواند بسیار امیدوارکننده باشد، به‌ویژه اگر بیماری خوش‌خیم یا در مراحل اولیه باشد. اما حتی در موارد جدی‌تر نیز، با مراقبت‌های صحیح و درمان‌های مکمل، می‌توان کیفیت زندگی بیمار را حفظ کرد.
پرسش‌های متداول درباره پانکراتکتومی دیستال
آیا این جراحی دردناک است؟
با مصرف داروهای مسکن پس از عمل، درد معمولاً قابل کنترل است و هر روز بهتر می‌شود.
آیا بعد از عمل می‌توان غذاهای عادی خورد؟
بله، اما باید رژیم غذایی کم‌چرب، پرفیبر و با آنزیم‌های گوارشی مصرف شود تا بدن راحت‌تر هضم کند.
آیا امکان بازگشت سرطان وجود دارد؟
در موارد بدخیم، امکان عود وجود دارد، به همین دلیل پیگیری‌های تصویربرداری و آزمایش‌های دوره‌ای ضروری است.
آیا می‌توان بدون لوزالمعده زندگی کرد؟
بله، ولی بیمار باید مادام‌العمر انسولین و آنزیم‌های جایگزین مصرف کند.
کلام آخر
پانکراتکتومی کلی، جراحی بزرگی است که ممکن است در ابتدا نگران‌کننده به نظر برسد، اما در بسیاری از موارد می‌تواند زندگی بیمار را نجات داده یا کیفیت آن را به‌طور چشمگیری بهبود بخشد. اگرچه برداشتن کامل پانکراس نیازمند تغییراتی در سبک زندگی، تغذیه و مصرف منظم داروهای جایگزین است، اما با حمایت تیم پزشکی، خانواده و آموزش صحیح، اکثر بیماران می‌توانند به یک زندگی فعال، سالم و امیدوارکننده بازگردند. هدف ما در «بای بای سرطان» این است که دانش و آرامش را هم‌زمان به شما هدیه دهیم تا در مسیر درمان تنها نباشید.
