همیشه از ورزش و سرطان به عنوان دو یار مکمل در جهت بهبود سلامتی بیماران سرطانی و برای پیشگیری از بروز سرطان یاد شده است. اما کمتر به نوع ورزش مناسب برای سرطان و فعالیتهایی که بیماران سرطانی توان انجام آنها را دارند، پرداخته شده است. از این رو در این مقالهی بای بای سرطان قصد معرفی بهترین ورزشها برای بیماران سرطانی و موثرترین فعالیتهای فیزیکی برای حفظ سلامت بدن و عدم ابتلا به سرطان را داریم.
ارتقای کیفیت زندگی بیماران سرطانی با ورزش!
ورزش و داشتن فعالیت فیزیکی روزانه، بخش مهمی از روند درمان و بهبود سرطان را شامل میشود. فعالیت بدنی منظم میتواند به مدیریت برخی از عوارض جانبی رایج درمان سرطان، مثل خستگی و افسردگی کمک کند. ورزش همچنین میتواند در بهبود کیفیت کلی زندگی هر فردی موثر عمل کند.
درست است که ورزش یک فاکتور بسیار مهم و تاثیرگذار در درمان سرطان است اما باید به این نکته توجه کرد که ورزش مکملی است برای درمانهای کلینیکی سرطان نه جایگزینی برای این متودهای درمانی اصلی.
قبل از آن که هر بیماری قصد شروع برنامه ورزشی خود را داشته باشد، ضروری است تا با تیم مراقبتی و پزشک متخصص خود مشورت کند. آنها میتوانند راهنماییهایی پیرامون انواع و میزان فعالیتهای فیزیکی که برای بیمار ایمن است، پیشنهاد کنند. در ادامه به یک سری از اطلاعات کلی پیرامون ورزش و سرطان میپردازیم:
- فعالیتهای هوازی:
بیمارانی که به سرطان مبتلا هستند، میتوانند در طول هفته حداقل ۱۵۰ دقیقه فعالیت فیزیکی با شدت متوسط و یا ۷۵ دقیقه فعالیت فیزیکی شدید داشته باشند. فعالیتهای هوازی میتوانند شامل پیادهروی، دوچرخه سواری، دویدن و یا شنا باشد.
- تمرینات قدرتی:
انجام تمرینات قدرتی بین ۲ تا چند روز در هفته میتواند به حفظ توده عضلانی و قدرت آنها کمک کند. از آنجایی که متودهای درمانی سرطان میتوانند تاثیرات منفی و مخربی بر روی عضلات و قدرت فیزیکی فرد بگذارند، انجام این نوع تمرینات به منظور پیشگیری از بروز و یا کاهش تاثیرات این درمانها کاربرد خواهد داشت.
- تمرینات کششی:
انجام تمرینات کششی و ورزشهایی مثل یوگا که باعث تقویت روح و جسم بدن میشوند، میتوانند در حفظ تحرک و کارکرد عضلات بیمار تاثیرگذار باشند.
- فعالیتهای تعادلی:
ورزشهایی که نیازمند حفظ تعادل هستند، میتوانند تاثیرات منفی درمان سرطان که غالبا بر روی مغز و سیستم تعادلی بدن ایجاد میشوند را کم کرده و این عوارض جانبی را تا حد زیادی از بین ببرند.
در بیماران سرطانی بهتر است با توجه به شرایط فیزیکی و سلامت عمومی بیمار، برنامه تمرینی و یا فعالیتهای ورزشی تنظیم شود و در صورتی که بیمار احساس خستگی و یا ناخوشی میکند، ضروری است تا جهت بازیابی انرژی و ریکاوری، حداقل یک روز استراحت کند.
ورزش، جایگزین درمانهای اصلی سرطان؟
باید به این نکته اشاره کرد که ورزش میتواند به بهبودی بیماران سرطانی کمک کند و کیفیت زندگی بیماران را بهبود بخشد اما هرگز به عنوان یک درمان مستقل سرطان در نظر گرفته نمیشود و بهتر است که بیماران از مزایای آن در کنار پروسه اصلی درمان بهرهمند شوند.
ورزش و فعالیت بدنی منظم در طول زندگی، یکی از عوامل موثر در پیشگیری از بروز سرطان است؛ به باور متخصصین ورزش منظم میتواند خطر ابتلا به انواع سرطان از جمله سرطان سینه، روده بزرگ، کلیه، آندومتر، مثانه، مری و معده را کاهش دهد.
محققین با توجه به تحقیقات گستردهای که پیرامون ورزش و سرطان انجام دادهاند، هنوز نتوانستهاند مکانیزم اثر آن و اینکه چگونه باعث پیشگیری از بروز سرطان میشود را شناسایی کنند اما با این وجود منابع موثقی وجود دارد که نشان میدهند ورزش و فعالیت بدنی به تنظیم هورمونها، حفظ وزن در محدوده ایدهآل، تقویت سیستم ایمنی و بهبود هضم مواد غذایی کمک میکند؛ این موارد ذکر شده عواملی هستند که در صورت وجود مشکل در عملکرد آنها، احتمال ابتلای سرطان در فرد افزایش مییابد.
نکات مراقبتی در خصوص انجام ورزش و سرطان
در ادامه به چند نمونه از توصیههای متخصصین پیرامون ورزش و سرطان و شرایط داشتن فعالیت بدنی در دوران بیماری اشاره میکنیم:
۱. طبق توصیه متخصصین، افراد بزرگسال باید در طول هفته بین ۱ تا ۳ ساعت ورزش و فعالیت بدنی منظم داشته باشند. این فعالیتها شامل ورزشهای هوازی و یا استقامتی است که با توجه به شرایط بیمار و همچنین صلاحدید پزشک، شدت آن متفاوت خواهد بود.
۲. تقویت عضلات از دیگر نکات مهم است که در کنار فعالیتهای هوازی میتواند انجام شود. فعالیتهایی که باعث تقویت عضلات فرد میشوند، با توجه به شرایط فیزیکی و توان فرد متفاوت خواهند بود.
۳. انجام کوچکترین فعالیت بدنی در طول روز بهتر از آن است که فرد هیچ فعالیت بدنی نداشته باشد؛ بنابراین بهتر است افراد با حداقل فعالیتهای فیزیکی مثل پیادهروی شروع کرده و رفته رفته آن را به انجام ورزشهای دیگر گسترش دهند.
۴. بهتر است که هر فردی برای پیشگیری از بروز سرطان، هم از فعالیتهای هوازی و هم از تمرینات قدرتی بهرهمند شود تا حداکثر تاثیرات آن قابل مشاهده باشد.
۵. رفتارهای منفعلانه و یا بیحرکتی بیش از حد مثل دراز کشیدن و نشستن طولانی مدت باعث تحلیل توده عضلانی و کاهش قدرت جسمانی فرد میشود؛ بنابراین برای داشتن بدنی سالم، باید انجام این رفتارها به حداقل برسد.
۶. رعایت رژیم غذایی مفید و متعادل در کنار فعالیتهای ورزشی مداوم، میتواند تاثیرات بسیار زیادی بر روی سلامت کلی فرد داشته باشد. رژیم غذایی غنی از میوهها، سبزیجات، پروتئین و غلات کامل میتواند در امر پیشگیری از بروز سرطان موثر واقع شود.
ورزش و فعالیت بدنی، تضمینی برای عدم ابتلا به سرطان؟
درست است که فعالیت فیزیکی منظم میتواند خطر ابتلا به سرطان را در افراد تا حد بسیار زیادی کاهش دهد اما لازم به ذکر است که هیچ دارو، فعالیت بدنی و یا حتی غذایی وجود ندارد که بتواند به طور تضمینی از بروز سرطان جلوگیری کند.
علاوه بر نقش مهم ورزش و سرطان، از دیگر عواملی که میتوانند در پیشگیری از سرطان موثر باشند رژیم غذایی سالم،حفظ وزن در محدوده ایدهآل، اجتناب از مصرف تنباکو و محدود کردن مصرف الکل است.
تمامی این توصیههای پیشگیرانه بر اساس دانشها و دستورالعملهای پزشکی امروزی است اما در این بین، شرایط سلامتی افراد با یکدیگر متفاوت است که همین امر موجب میشود که توصیههای ذکر شده برای همه افراد مفید و کاربردی نباشند.
ضمن اینکه افرادی که شرایط خاص پزشکی دارند، میتوانند با مراجعه به پزشک متخصص بهترین و موثرترین توصیههای لازم پیرامون سرطان و نحوه پیشگیری از ابتلا به آن را دریافت کنند.
کیفیت زندگی بیماران سرطانی با ورزش
همانطور که میدانید تاثیر ورزش و سرطان و اثر آن بر حفظ سلامتی بدن ثابت شده است و این برای همهی افراد، چه سالم و چه بیمار صدق میکند اما شاید همهی ورزشها با توجه به شرایط و نوع بیماری برای بیماران مناسب نباشند.
با این حال باز هم طیف وسیعی از ورزشها وجود دارند که متخصصین برای بهبود وضعیت فیزیکی و سلامت به بیماران خود توصیه میکنند.
البته برای انتخاب ورزش متناسب برای هر فرد، بخصوص بیماران مبتلا به سرطان، باید سلامت فردی، تواناییهای فیزیکی و علایق شخصی آنها در نظر گرفته شود. با این وجود در ادامه به ورزشهایی اشاره میکنیم که برای همه افراد قابل انجام و کاربردی است:
- پیادهروی:
پیادهروی یکی از سادهترین ورزشهایی است که برای انجام آن نیاز به هیچ امکانات و آموزشی نیست و هر شخصی روزانه و در هر کجا قادر به انجام آن خواهد بود. با گنجاندن این ورزش در فعالیتهای روزانه میتوان از فواید آن یعنی سلامت قلب و عروق، مدیریت وزن و تناسب اندام بهرهمند شد.
- شنا:
این ورزش از آنجایی که تمامی عضلات بدن را تحت تاثیر قرار میدهد، میتواند برای تمام بدن بخصوص مفاصل بسیار مفید باشد و همچنین بیمارانی که از آرتریت و سایر بیماریهای مفصلی رنج میبرند، میتوانند از مزایای این ورزش استفاده کنند.
- دوچرخه سواری:
دوچرخه سواری را میتوان به دو صورت انجام داد؛ یکی دوچرخه سواری در فضای باز و آزاد که افراد میتوانند مسافت دلخواه خود را به وسیله آن طی کنند و دیگری دوچرخه سواری ثابت است که در یک فضای بسته و با دوچرخهی ثابت قابل انجام است. متخصصین دوچرخه سواری را یک راه عالی برای بهبود تناسب اندام، بهبود عملکرد قلبی عروقی و تقویت عضلات پا میدانند.
بهترین ورزشها برای بیماران سرطانی
1- یوگا:
یوگا ورزشی است که با حالتهای بدنی، تمرینات تنفسی و مدیتیشن ترکیب شده است. این ورزش میتواند انعطاف پذیری، قدرت عضلات، تعادل و آرامش ذهن افراد را بهبود ببخشد.
انجام این ورزش نیازمند تجهیزات و محیط خاصی نیست و میتوان آن را در هر جای خانه و در هر محیطی انجام داد اما ترجیح آن است که محیط ساکت و آرام باشد تا علاوه بر سلامت جسم، سلامت روح و روان فرد نیز تامین شود.
2- تای چی:
تای چی تنها ورزش از گروه هنرهای رزمی است که نیازمند حرکات سریع و شدید نبوده و در آن درگیریهای فیزیکی بین طرفین صورت نمیگیرد. در این ورزش، تمامی حرکات آهسته و کنترل شده است و برای بهبود تعادل، انعطاف پذیری و افزایش قدرت فیزیکی بسیار مناسب خواهد بود.
3- گلف:
گلف یک ورزش با دامنه فعالیت متوسط است و از جمله فعالیتهای اجتماعی محسوب میشود که برای بالا بردن روحیه بیمار سرطانی بسیار مناسب است.
این ورزش ترکیبی از راه رفتن، حمل کیف و استفاده از چوب گل است که باعث میشود عضلات و ارگانهای مختلفی به صورت همزمان درگیر شوند. همین امر موجب تقویت انعطاف پذیری بدن و افزایش قدرت فیزیکی بدن میشود.
بهتر است بیماران سرطانی و هر فردی که به بیماری خاصی مبتلاست، قبل از آنکه ورزش و یا برنامه ورزشی جدیدی را شروع کند، با پزشک مشاور و یا تیم مراقبتی خود مشورت کند تا آنها با توجه به وضعیت سلامتی فرد و بر اساس نیازها و تواناییهای وی توصیههایی را در این خصوص ارائه دهند.
نحوه صحیح پیادهروی موثر در یک برنامه ورزشی
همواره پزشکان از پیادهروی به عنوان یک ورزش اثر بخش برای بیماران سرطانی یاد میکنند. این ورزش، یک فعالیت با شدت کم است که میتواند به راحتی و متناسب با سطح آمادگی جسمانی بیمار تنظیم شود.
پیادهروی منظم میتواند به مدیریت علائم و عوارض جانبی ناشی از خود سرطان و یا متودهای درمانی آن، بهبود سلامت قلب و عروقی، کاهش وزن بیمار در صورت وجود اضافه وزن و افزایش کیفیت کلی زندگی کمک کند.
در ادامه به چند نکته مهم در مورد نحوه انجام ورزش و سرطان، علی الخصوص پیادهروی، اشاره میکنیم که دانستن آنها خالی از لطف نیست:
۱. شروع آهسته:
بیمارانی که برای مدت طولانی تحت درمان بودهاند و فعالیت فیزیکی نداشتهاند، باید پیادهروی را آهسته و پیوسته انجام دهند تا دچار خستگی و ضعف عضلانی نشنوند. به مرور زمان و با بهبود قدرت جسمی بیمار و استقامت وی، میتوان مسافت و شدت پیادهروی را افزایش داد.
۲. به بدن خود گوش دهید:
امکان دارد در بعضی روزها بیماران سرطانی احساس انرژی و توان جسمی بیشتری نسبت به روزهای دیگر داشته باشند، بنابراین روال پیادهروی این افراد بهتر است با توجه به انرژی روزانه آنها تنظیم شود.
در صورتی که بیمار علائم اذیت کنندهای مثل خستگی شدید و بدن درد را تجربه میکند، توصیه میشود در خانه بماند و استراحت کند.
۳. سرگرم کننده بودن:
متخصصین توصیه میکنند که بیمارانشان در فضایهای سرسبز و نشاط بخش پیادهروی کنند. همچنین پیشنهاد میشود که به هنگام پیادهروی موزیکهای دلنشین، کتابهای صوتی و یا پادکست گوش دهند تا یک ورزشی سرگرم کننده و لذت بخش را تجربه کنند.
در کنار موارد بالا، این نکات را هم در نظر داشته باشید:
۴. هیدراته ماندن:
همانطور که میدانید تمامی متخصصین و منابع موثق، تمامی افراد را به مصرف ۸ لیوان آب در روز تشویق میکنند اما این مقدار آب در کسانی که ورزش میکنند، باید بیشتر باشد؛ بنابراین بهتر است بیماران قبل، حین و بعد از پیادهروی مقدار زیادی آب بنوشند تا بدنشان دچار کم آبی نشود.
۵. از همراهی دیگران استفاده کنید:
پیادهروی به تنهایی باعث بهبود سلامت جسمی میشود اما هنگامی که به صورت گروهی و به همراه نزدیکان و دوستان انجام شود، علاوه بر فواید فیزیکی فواید روحی و روانی نیز خواهد داشت و باعث فراهم شدن حمایت اجتماعی مورد نیاز بیمار خواهد شد.
۶. زمان مناسب:
با توجه به نوع سرطانی که بیمار با آن دست و پنجه نرم میکند، ممکن است فرد با محدودیتهایی همراه باشد و نتواند در هر ساعت از شبانه روز پیادهروی کند.
به عنوان مثال بیمارانی که درگیر سرطان پوست هستند، نمیتوانند در ساعاتی که تابش آفتاب زیاد است، پیادهروی کنند؛ چرا که تابش بیش از حد آفتاب، باعث وخیمتر شدن بیماری در آنها خواهد شد. لذا این افراد باید در طول شب و یا صبح زود که تابش آفتاب بسیار کم است، پیادهروی کنند.
ورزش و سرطان سینه
بعضی از ورزشها برای سرطانهای خاصی توصیه میشوند که در اینجا ما قصد داریم به ورزشهای مناسب برای سرطان سینه اشاره کنیم:
کوهنوردی:
کوهنوردی برای بیمارانی که قصد دارند هوای تازه استشمام کنند و تمامی انرژی منفی را از خود دور کنند، بهترین گزینه است.
کوهنوردی یک ورزش کم هزینه است که میتواند خلق و خوی بیمار را تقویت کرده، اضطراب او را کاهش داده و موجب افزایش تراکم استخوان شود که بعد از شیمی درمانی یک نکتهی بسیار مثبت در نظر گرفته میشود. این ورزش همچنین استرس و مواد اکسیداتیو بدن را که ممکن است باعث عود مجدد سرطان شوند، محدود میکند.
به گفتهی متخصصین، استفاده از چوبهای کوهنوردی بسیار مفید و موثر است. تحقیقات صورت گرفته پیرامون این موضوع نشان داد که راه رفتن نوردیک یا راه رفتن با میله و یا چوب تاثیرات مثبت و قابل توجهی بر علائم متعدد سرطان سینه مانند تورم غدد لنفاوی، درد و تورم و ناتوانیهای حرکتی خواهد داشت. راه رفتن نوردیک یا همان کوهنوردی در بهبود دامنه حرکتی شانه این بیماران نیز موثر عمل میکند.
تمرینات شانه و بازو:
یکی از شایعترین عارضههای بیماران مبتلا به سرطان سینه، مشکلات بازو و شانه بعد از عمل جراحی سینه است. این عارضه باعث میشود که لباس پوشیدن، شستن موها و یا حتی سادهترین کارهای روزمره به دلیل وجود درد، تورم، بیحسی، ضعف و سوزن سوزن شدن اندام سخت باشند. اما انجام تمرینات ملایم بازو و شانه میتواند به کاهش این اثرات کمک کرده و حتی توانایی بیمار در حرکت بازو را بهبود میبخشد.
متخصص ارتوپد با همکاری پاتولوژیست میتواند حرکات مناسب برای بیماران سرطان سینه را مشخص کند. این حرکات معمولا متناسب با تواناییها و نیازهای فیزیکی بیمار تعیین میشوند.
وزنه برداری ملایم:
همانطور که پیشتر اشاره کردیم، اکثر بیماران مبتلا به سرطان سینه که تحت عمل جراحی قرار میگیرند، عارضههای جانبی مختلفی را تجربه میکنند که مهمترین آنها از دست دادن قدرت و دامنه حرکتی بازوها، کتف و شانهها است.
متخصصین با در نظر گرفتن وزنه برداری ملایم که با وزنههای سبک و زیر نظر مربی مخصوص انجام میشود، قدرت بالا تنهی بیمار را تقویت میکنند.
تحقیقات صورت گرفته پیرامون این ورزش و سرطان نشان میدهد که استفاده از وزنههای سبک برای اکثر بازماندگان سرطان بیخطر است و احتمال ادم لنفاوی و تورم را در این افراد کاهش میدهد.
وزنه برداری ملایم همچنین میتواند از ضعف و زوال عضله جلوگیری کند و عملکرد قسمت فوقانی بدن را بهبود ببخشد.
ورزش و سرطان خون
سرطان خون از دیگر سرطانهای شایع است که ورزش کردن و انجام فعالیتهای فیزیکی خاص، میتواند عوارض مربوط به آن را کاهش دهد و برای تسریع روند بهبودی مفید باشد.
بیماران باید قبل از انجام هرگونه فعالیت ورزشی، تمامی عوارض جانبی ناشی از سرطان خود را بشناسند و با توجه به آنها فعالیت مورد نظر خود را انتخاب کنند.
برای مثال اگر فرد مبتلا به سرطان خون، در حفظ تعادل خود مشکل دارد و یا حس دستها و پاهایش تغییر کرده است اما میخواهد که فعالیت داشته باشد و از لحاظ فیزیکی فعال باشد، میتواند از چوبها و میلههای پیادهروی استفاده کند.
از طرف دیگر فیزیوتراپ بیمار میتواند برنامه ورزشی برای بیمار خود در نظر بگیرد تا فرد بتواند به صورت نشسته ورزش کند.
در صورتی که سرطان خون استخوانهای بیمار را تحت تاثیر قرار داده باشد، باید ورزش و فعالیت فیزیکی برای او در نظر گرفته شود که فشار کمتری به استخوانها و مفاصل وارد شود تا احتمال شکستگی و آسیبهای شدید به اندامهای فرد به حداقل برسد.
از آنجایی که سرطان خون گلبولهای قرمز و به طور کلی سلولهای خونی را تحت تاثیر قرار میدهد، امکان آن که مشکلاتی نظیر کمخونی و کمبود انرژی بیمار را تهدید کنند، بسیار بالا خواهد بود؛ بنابراین ورزشهای هوازی بهترین گزینه برای افراد مبتلا به سرطان خون هستند. چرا که این ورزشها قلب و ریه را تقویت میکنند و در نتیجه اکسیژن رسانی به اندامها بهتر صورت میگیرد.
بهتورزش مناسب برای سرطان خون
گذراندن دوره درمان برای بیماران سرطانی بسیار مهم و حیاتی است اما خوب است که این افراد ورزش را کنار نگذارند و تناسب اندام خود را حفظ کنند. از آنجایی که عارضه متودهای درمانی مثل شیمی درمانی و حتی خود سرطان خون، کاهش قدرت و ضعف سیستم ایمنی است، بیماران باید از بروز انوع عفونتهای جلوگیری کنند؛ بنابراین مراجعه به باشگاههای ورزشی و استخر های شنا گزینههای مناسبی نخواهند بود.
با این وجود پیادهروی همچنان بهترین گزینه برای این بیماران است اما باید ملایم و پیوسته باشد؛ به این علت که این بیماران معمولا دچار کم خونی هستند بنابراین به سرعت خسته میشوند و در صورتی که فرد بیش از حد به خود فشار بیاورد، ممکن است در انجام کارهای روزانه و حتی بلند شدن از جای خود دچار مشکل شود.
ورزش و سرطان پروستات
بر اساس نتایج تحقیقات انجام شده، ورزش مداوم میتواند خطر بروز سرطان، تسریع بهبودی سرطان و کاهش احتمال عود مجدد سرطان را کاهش دهد. از طرفی به گفتهی متخصصین، شرکت در ورزشهای رقابتی مانع پیشرفت سرطان پروستات در مردان بالا ۶۵ سال میشود. در ادامه به چند نمونه از ورزشهای مناسب برای مبتلایان به سرطان پروستات اشاره میکنیم :
- فوتبال:
فوتبال قطعا به عنوان یکی از ورزشهای سنگین و پرتحرک به شمار میآید که ورزشی عالی برای بیماران مبتلا به سرطان پروستات است؛ چرا که با دویدن، خونرسانی در اندامهای تحتانی بخصوص پروستات افزایش پیدا میکند و از طرفی وزن بیمار نیز کنترل میشود.
- تنیس:
تنیس از دیگر برنامه ورزشی است که علاوه بر تناسب اندام و حفظ وزن بیمار، سلامت روانی و روحی نیز به همراه خواهد داشت و تا زمانی که برای بیمار آسیبزا نباشد، بیمار میتواند به طور مداوم آن را دنبال کند.
- بسکتبال:
بسکتبال از ورزشهای مهیج و گروهی است که هم باعث متعادل ماندن وزن بیمار شده و هم باعث افزایش توان عضلات و تودههای عضلانی بالاتنه و پایین تنه میشود اما این ورزشهای سنگین را نباید زمانی که بیمار تحت عمل جراحی و یا شیمی درمانی قرار گرفته است، انجام داد؛ هرچند در سایر موارد برای فرد بسیار مفید و سودمند خواهد بود.
- ورزشهای رزمی:
ورزشهای رزمی علاوه بر افزایش توان کششی بدن بیمار، میتوانند روش بسیار خوبی برای از بین بردن فشارهای روانی و استرس وی باشند.
البته باید به این نکته توجه نمود که ورزشهایی که احتمال ضربه و آسیب در آنها وجود دارد، به هیچ عنوان برای بیماران مبتلا به سرطان پروستات مناسب نیستند. بخصوص در بیمارانی که به تازگی روند ریکاوری بعد از عمل خود را پشت سر گذاشتهاند؛ به این دلیل که این ورزشها باعث وخیم شدن دوباره محل زخم شده و ریسک عفونت و التهاب را بالا میبرد.
کلام آخر
در این مقالهی بای بای سرطان به تاثیر ورزش و سرطان اشاره کردیم و اثر بخشی آن را در سرطانهای مختلف و شایعی همچون سرطان سینه، سرطان خون و سرطان پروستات مورد بررسی قرار دادیم. در نهایت دانستیم که ورزش راهی برای پیشگیری از سرطان و بهبود شرایط روحی و جسمی بیماران است و نمیتواند به عنوان درمانی مستقل برای سرطان در نظر گرفته شود.
منابع