یرقان در بزرگسالان و نوزادان | آیا زردی نشانه سرطان است؟

در وب‌سایت بای بای سرطان، باور داریم آگاهی اولین گام در مسیر درمان و زندگی سالم است. یکی از علائم هشداردهنده‌ای که نباید نادیده گرفته شود، یرقان یا زردی پوست و چشم‌هاست. یرقان می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات ساده یا بیماری‌های جدی‌تری چون سرطان باشد. در این مقاله، به‌صورت کامل و دقیق به بررسی دلایل زردی، ارتباط آن با سرطان، روش‌های تشخیص، درمان‌های تخصصی و پاسخ به پرسش‌های پرتکرار شما می‌پردازیم تا با آگاهی، آرامش بیشتری به سلامت خود نگاه کنید.

یرقان چیست و چرا ایجاد می‌شود؟

یرقان یا زردی به حالتی گفته می‌شود که در آن پوست، سفیدی چشم و گاهی دیگر بافت‌ها به رنگ زرد در‌می‌آیند. علت این پدیده، افزایش سطح ماده‌ای به‌نام بیلی‌روبین در خون است. بیلی‌روبین، یکی از محصولات تجزیه هموگلوبین در گلبول‌های قرمز است و به‌طور طبیعی توسط کبد پردازش و از بدن دفع می‌شود.

افزایش بیلی‌روبین می‌تواند به سه دلیل عمده ایجاد شود:

• یرقان پیش‌کبدی: به‌دلیل افزایش تولید بیلی‌روبین از تجزیه بیش از حد گلبول‌های قرمز، مانند در بیماری‌های همولیتیک.
• یرقان کبدی: به‌دلیل ناتوانی کبد در پردازش بیلی‌روبین، مثلاً در هپاتیت یا سیروز.
• یرقان پس‌کبدی: به‌دلیل انسداد در مجاری صفراوی که مانع خروج بیلی‌روبین از بدن می‌شود.

درک دقیق منشأ یرقان، گامی کلیدی در تشخیص و درمان صحیح آن است.

علائم ظاهری و بالینی یرقان در بزرگسالان و کودکان

زرئی به‌طور معمول با تغییر رنگ پوست و سفیدی چشم‌ها آغاز می‌شود. با پیشرفت وضعیت، علائم زیر نیز ممکن است ظاهر شوند:

• زرد شدن پوست و چشم‌ها
• ادرار تیره‌رنگ (شبیه چای)
• مدفوع بی‌رنگ یا خاکستری
• خارش شدید پوست
• احساس خستگی مفرط یا بی‌حالی
• تهوع یا کاهش اشتها
• درد در ناحیه راست بالای شکم (در صورت درگیری کبد یا کیسه صفرا)

در نوزادان، زردی می‌تواند از روز دوم یا سوم پس از تولد آغاز شود و معمولاً طبیعی است، اما در صورت شدت یا طولانی شدن باید بررسی شود.

به نقل از وب‌سایت Cleveland Clinic: هنگامی که پوست، سفیدی چشم‌ها و غشاهای مخاطی مانند داخل بینی یا دهان زرد شوند، این وضعیت به دلیل تجمع ماده‌ای به نام بیلی‌روبین ایجاد می‌شود. یرقان زمانی رخ می‌دهد که کبد قادر به پردازش یا دفع طبیعی بیلی‌روبین نیست، چه به‌دلیل تولید زیاد آن، چه آسیب به کبد یا انسداد در دستگاه صفراوی.

دلایل اصلی بروز یرقان: از عفونت تا سرطان

این بیماری می‌تواند به‌دلایل مختلفی ایجاد شود، از مشکلات ساده گرفته تا بیماری‌های مزمن یا جدی. در ادامه، دلایل شایع و مهم بروز یرقان را به‌طور مفصل بررسی می‌کنیم:

۱. عفونت‌های ویروسی کبد (هپاتیت‌ها)

هپاتیت A، B، C، D و E از مهم‌ترین علل یرقان هستند. این ویروس‌ها موجب التهاب کبد می‌شوند و عملکرد آن در تجزیه و دفع بیلی‌روبین را مختل می‌کنند.

• هپاتیت A بیشتر از طریق آب یا غذای آلوده منتقل می‌شود.
• هپاتیت B و C عمدتاً از طریق خون و مایعات بدن منتقل می‌شوند و می‌توانند مزمن شده و منجر به سیروز یا سرطان کبد شوند.

۲. بیماری‌های کبدی مزمن

بیماری‌هایی مانند سیروز کبدی، کبد چرب غیرالکلی (NAFLD) و هپاتیت خودایمنی به مرور زمان ساختار و عملکرد طبیعی کبد را مختل کرده و منجر به یرقان می‌شوند.

• در سیروز، بافت‌های سالم کبد با بافت فیبروز جایگزین می‌شوند.
• در هپاتیت خودایمنی، سیستم ایمنی به سلول‌های کبد حمله می‌کند.

۳. انسداد مجاری صفراوی

بیلی‌روبین برای دفع باید از طریق صفرا وارد روده شود. اگر مجاری صفراوی مسدود شوند، بیلی‌روبین وارد جریان خون شده و باعث زردی می‌شود. علل انسداد عبارتند از:

• سنگ کیسه صفرا
• تنگی یا التهاب مجاری صفراوی (کلانژیت)
• تومورها یا کیست‌ها در ناحیه پانکراس یا مجرای صفراوی

۴. بیماری‌های خونی و همولیتیک

در برخی اختلالات خونی، گلبول‌های قرمز سریع‌تر از حد طبیعی تجزیه می‌شوند و بیلی‌روبین زیادی تولید می‌شود. این شرایط شامل:

• آنمی همولیتیک (ارثی یا اکتسابی)
• تالاسمی و کم‌خونی داسی‌شکل
• واکنش به برخی داروها یا تزریق خون ناسازگار

۵. مصرف داروها و سموم

برخی داروها ممکن است به کبد آسیب رسانده یا باعث اختلال در ترشح صفرا شوند:

• استامینوفن در دوز بالا
• داروهای ضدسل، ضدصرع یا برخی آنتی‌بیوتیک‌ها
• الکل و سموم قارچی مانند آفلاتوکسین

۶. بیماری‌های ژنتیکی

برخی بیماری‌های ژنتیکی مانند سندرم گیلبرت، کرایگلر-نجار یا دوبین-جانسون باعث اختلال در متابولیسم بیلی‌روبین می‌شوند و موجب یرقان مزمن یا نوسانی می‌گردند.

۷. سرطان‌ها

زردی ممکن است اولین علامت برخی سرطان‌ها باشد، از جمله:

• سرطان کبد (هپاتوسلولار کارسینوما)
• سرطان مجاری صفراوی (کلانژیوکارسینوما)
• سرطان لوزالمعده (پانکراس)، به‌ویژه زمانی که تومور در سر پانکراس قرار دارد
• متاستاز سرطان‌های دیگر به کبد یا پانکراس

۸. اختلالات ساختاری مادرزادی

در نوزادان، ناهنجاری‌های مادرزادی مانند آترزی صفراوی یا اختلالات آنزیمی می‌توانند باعث انسداد یا ناتوانی در دفع بیلی‌روبین شوند که نیاز به جراحی فوری دارند.

با توجه به گستردگی علل یرقان، تشخیص زودهنگام و دقیق علت آن بسیار ضروری است تا از پیشرفت بیماری‌های خطرناک جلوگیری شود.

یرقان در نوزادان: طبیعی یا خطرناک؟

زردی نوزادی بسیار شایع است و در اغلب موارد فیزیولوژیک و گذرا است. این نوع زردی معمولاً در چند روز اول پس از تولد دیده می‌شود و تا دو هفته به‌طور کامل رفع می‌شود.

دلایل زردی نوزادی:

• نابالغ بودن کبد نوزاد در پردازش بیلی‌روبین
• افزایش طبیعی تجزیه گلبول‌های قرمز بعد از تولد

اما برخی مواقع، زردی نوزاد ممکن است خطرناک باشد، به‌ویژه اگر:

• پیش از ۲۴ ساعتگی ظاهر شود
• در حال تشدید باشد
• با خواب‌آلودگی، ضعف شیرخوردن یا کاهش هوشیاری همراه باشد

در این موارد، بررسی دقیق و احتمالاً درمان با فتوتراپی (نوردرمانی) ضروری است.

نقش یرقان در شناسایی بیماری‌های کبد و مجاری صفراوی

زردی یکی از مهم‌ترین نشانه‌های هشداردهنده برای پزشکان در شناسایی بیماری‌های کبد و مجاری صفراوی است. در بسیاری از موارد، زرد شدن پوست و چشم‌ها اولین علامتی است که بیمار را به پزشک می‌کشاند و زمینه‌ساز بررسی‌های تخصصی‌تر می‌شود.

۱. هشدار اولیه برای بیماری‌های کبدی

در بیماری‌هایی مانند هپاتیت ویروسی (A، B، C)، سیروز، یا کبد چرب پیشرفته، این بیماری می‌تواند اولین یا یکی از بارزترین نشانه‌ها باشد. این بیماری‌ها عملکرد طبیعی کبد را در پردازش بیلی‌روبین مختل می‌کنند و باعث افزایش سطح آن در خون می‌شوند. در نتیجه، ظاهر بیمار به‌طور مشهودی تغییر می‌کند.

۲. نمایانگر اختلال در مجاری صفراوی

مجاری صفراوی نقش حیاتی در دفع بیلی‌روبین دارند. اگر انسدادی در این مسیر ایجاد شود (مثلاً در اثر سنگ صفرا، التهاب یا تومور)، بیلی‌روبین به جای دفع، در خون تجمع یافته و منجر به زردی می‌شود. بنابراین یرقان، می‌تواند هشدار مهمی برای انسدادهای مکانیکی یا بیماری‌های مجاری صفراوی باشد.

۳. تمایز میان علل کبدی و صفراوی

پزشکان با بررسی نوع و الگوی یرقان (زردی همراه با درد یا بدون درد، با خارش یا بدون آن) می‌توانند تا حدودی منشأ آن را تشخیص دهند:

• یرقان همراه با درد شکمی: بیشتر در انسدادهای صفراوی یا سنگ کیسه صفرا دیده می‌شود.
• یرقان بدون درد اما با خارش شدید: ممکن است نشانه‌ای از تومورهای مجرای صفراوی یا سرطان پانکراس باشد.
• یرقان با سایر علائم عمومی مانند تب، تهوع یا ضعف: معمولاً با هپاتیت یا عفونت‌های ویروسی همراه است.

۴. نقش یرقان در تشخیص سرطان‌های خاموش

برخی سرطان‌ها مانند سرطان پانکراس یا کلانژیوکارسینوما ممکن است برای مدت‌ها بدون علامت باشند و زردی تنها نشانه آن‌ها در مراحل اولیه باشد. در چنین مواردی، مراجعه سریع به پزشک و انجام تصویربرداری (سونوگرافی، MRCP، یا سی‌تی‌اسکن) می‌تواند در تشخیص زودهنگام بیماری حیاتی باشد.

۵. راهنمایی برای پیگیری درمانی

این بیماری همچنین به‌عنوان یک شاخص برای ارزیابی موفقیت درمان یا شدت بیماری به‌کار می‌رود. به‌عنوان مثال:

• کاهش یرقان پس از درمان دارویی یا جراحی، نشانه‌ای از پاسخ مثبت به درمان است.
• افزایش مجدد زردی می‌تواند نشان‌دهنده بازگشت یا پیشرفت بیماری باشد.

آیا یرقان نشانه‌ای از سرطان است؟

در بسیاری از موارد، یرقان می‌تواند نشانه‌ای اولیه از سرطان باشد، به‌ویژه سرطان‌هایی که کبد، مجاری صفراوی یا لوزالمعده را درگیر می‌کنند:

• سرطان پانکراس: در صورتی که سر لوزالمعده درگیر باشد، ممکن است منجر به انسداد مجرای صفراوی و بروز زردی بدون درد شود.
• سرطان کبد (هپاتوسلولار کارسینوما): یرقان ممکن است در مراحل پیشرفته ظاهر شود.
• سرطان مجرای صفراوی (کلانژیوکارسینوما): یکی از بارزترین نشانه‌های آن زردی پوست و چشم است.

زردی در زمینه سرطان معمولاً با علائمی مانند کاهش وزن، بی‌اشتهایی و خستگی شدید همراه است.

روش‌های تشخیص یرقان و علت آن

تشخیص یرقان و یافتن علت زمینه‌ای آن نیاز به ارزیابی دقیق پزشکی دارد که معمولاً با شرح حال کامل، معاینه فیزیکی، آزمایش‌های خونی تخصصی و تصویربرداری‌های پیشرفته صورت می‌گیرد. در ادامه، به مهم‌ترین روش‌های تشخیصی می‌پردازیم.

بررسی شرح حال و معاینه بالینی

در اولین مرحله، پزشک با بیمار گفت‌وگو کرده و علائمی مانند زمان شروع زردی، شدت آن، وجود درد شکمی، کاهش اشتها، خارش، تب، سابقه مصرف داروها، الکل یا بیماری‌های زمینه‌ای را بررسی می‌کند. در معاینه بدنی، پزشک به تغییر رنگ پوست، بزرگی کبد و طحال، وجود توده، زخم یا نشانه‌های خونریزی توجه می‌کند.

آزمایش‌های خونی تشخیصی

برخی از مهم‌ترین آزمایش‌هایی که در بیماران مبتلا به زردی انجام می‌شوند، عبارت‌اند از:

• بیلی‌روبین تام و مستقیم/غیرمستقیم: برای تشخیص نوع زردی (پیش‌کبدی، کبدی یا پس‌کبدی)
• آنزیم‌های کبدی (AST، ALT): برای بررسی التهاب یا آسیب کبدی
• آلکالین فسفاتاز (ALP) و GGT: شاخص اختلال در مجاری صفراوی یا انسداد
• آلبومین و PT/INR: سنجش عملکرد سنتز پروتئینی کبد
• CBC و بررسی همولیز: در یرقان‌های پیش‌کبدی برای تشخیص آنمی همولیتیک
• آزمایش هپاتیت ویروسی (A، B، C): برای تشخیص هپاتیت فعال یا مزمن

تصویربرداری‌های پزشکی

در صورت مشکوک بودن به انسداد صفراوی یا تومور، از روش‌های تصویربرداری برای ارزیابی ساختار داخلی استفاده می‌شود:

• سونوگرافی شکم: بررسی بزرگ شدن کبد، کیسه صفرا، وجود سنگ یا انسداد
• MRI و MRCP: دید دقیق از مجاری صفراوی و پانکراس
• سی‌تی‌اسکن شکم: برای تشخیص تومورها یا متاستازها
• الاستوگرافی (FibroScan): تعیین شدت فیبروز یا سیروز کبدی

بیوپسی کبد

در صورتی که دلیل یرقان با آزمایش‌های خونی و تصویربرداری مشخص نشود یا احتمال بیماری مزمن کبدی مانند سیروز یا هپاتیت خودایمنی مطرح باشد، پزشک ممکن است بیوپسی کبد را تجویز کند. این روش شامل نمونه‌برداری با سوزن و بررسی بافت کبد زیر میکروسکوپ است.

روش‌های آندوسکوپیک و تهاجمی

در مواردی که انسداد مجاری صفراوی مطرح باشد یا نیاز به مداخله تشخیصی/درمانی باشد:

• ERCP (کلانژیوپانکراتوگرافی آندوسکوپیک): مشاهده و برداشت سنگ یا قرار دادن استنت
• PTC (کلانژیوگرافی از راه پوست): برای تصویربرداری و تخلیه صفرا در موارد خاص

درمان یرقان بسته به علت زمینه‌ای آن

درمان یرقان به‌شدت وابسته به علت بروز آن است؛ چرا که یرقان خود یک علامت است نه بیماری مستقل. برای رفع یرقان، ابتدا باید بیماری زمینه‌ای شناسایی و درمان شود. در ادامه، به رایج‌ترین رویکردهای درمانی بر اساس علت‌های مختلف زردی می‌پردازیم:

۱. درمان یرقان ناشی از بیماری‌های ویروسی کبدی

در هپاتیت A و E که معمولاً خودمحدودشونده هستند، درمان حمایتی شامل استراحت، تغذیه سالم، و اجتناب از داروهای آسیب‌زننده به کبد کافی است. اما در هپاتیت‌های مزمن مانند B و C:

• داروهای ضدویروسی مانند اینترفرون یا داروهای خوراکی تجویز می‌شود.
• پایش دوره‌ای آنزیم‌های کبدی و بار ویروسی ضروری است.

۲. درمان زردی ناشی از سیروز و بیماری‌های مزمن کبدی

درمان این بیماران بیشتر حمایتی و کنترل‌کننده است:

• پرهیز از الکل، مصرف غذاهای کم‌نمک و کم‌چربی
• داروهایی مانند دیورتیک‌ها، بتابلوکرها یا لاکتولوز برای مدیریت عوارض
• در موارد پیشرفته، پیوند کبد تنها گزینه قطعی خواهد بود.

۳. درمان انسدادهای صفراوی

در انسداد ناشی از سنگ یا تومور:

• درمان اورژانسی شامل استفاده از آندوسکوپی (ERCP) برای برداشتن سنگ یا قرار دادن استنت در مجاری صفراوی است.
• در صورت وجود تومور یا کیست، جراحی یا درمان هدفمند و شیمی‌درمانی در دستور کار قرار می‌گیرد.

۴. درمان یرقان نوزادی

• یرقان فیزیولوژیک معمولاً با نوردرمانی (فتوتراپی) درمان می‌شود.
• در موارد شدید یا تهدیدکننده، تعویض خون ممکن است ضروری باشد.
• بررسی علت‌های نادر مانند آترزی صفراوی یا عفونت‌های مادرزادی نیز الزامی است.

۵. درمان یرقان همولیتیک

در مواردی که زردی ناشی از تخریب بیش از حد گلبول‌های قرمز باشد:

• شناسایی علت همولیز (ارثی، دارویی، عفونی یا ایمنی)
• قطع داروهای مشکوک یا درمان بیماری زمینه‌ای
• در موارد شدید، تزریق خون یا تعویض پلاسما ممکن است لازم باشد.

۶. درمان یرقان ناشی از دارو یا سموم

• قطع فوری داروی مسبب
• تجویز داروهای محافظت‌کننده از کبد (مانند سیلیمارین)
• در موارد نادر، بستری و درمان با آنتی‌دوت‌های خاص مانند N-استیل‌سیستئین

۷. نقش تغذیه و حمایت عمومی

در بسیاری از بیماران مبتلا به یرقان:

• رژیم غذایی سبک، کم‌چرب، غنی از ویتامین‌ها و آنتی‌اکسیدان‌ها پیشنهاد می‌شود.
• نوشیدن مایعات فراوان، اجتناب از الکل و مصرف غذاهای فرآوری‌شده ضروری است.
• در بیماران دچار خارش شدید، مصرف آنتی‌هیستامین یا رزین‌های صفراوی مانند کلستیرامین مؤثر است.

سؤالات متداول درباره یرقان

اقدامات پیشگیرانه برای سلامت کبد و کاهش خطر یرقان

• دریافت واکسن هپاتیت A و B
• پرهیز از مصرف الکل
• کنترل وزن و اجتناب از چاقی
• مصرف داروها تحت نظر پزشک
• تغذیه سالم و پرهیز از غذاهای چرب و فرآوری‌شده
• غربالگری منظم در افراد با سابقه خانوادگی بیماری‌های کبدی

کلام آخر

در بای بای سرطان، باور داریم هیچ علامتی نباید بی‌پاسخ بماند. یرقان شاید نشانه‌ای ساده به‌نظر برسد، اما گاهی صدای آرام بدن برای اعلام یک بحران است. اگر شما یا عزیزانتان با علائم زردی روبرو هستید، بدانید که مراجعه زودهنگام و پیگیری درمان می‌تواند مسیر بیماری را تغییر دهد. ما در این مسیر کنار شما هستیم؛ با اطلاعات علمی، حمایت روحی، و ایمان به قدرت آگاهی. هر گام شما به‌سوی آگاهی، یک گام به‌سوی سلامت و زندگی بهتر است.