بیماری کولیت یکی از شایع‌ترین بیماری‌های التهابی روده است که می‌تواند زندگی فرد را از نظر جسمی، روانی و اجتماعی تحت‌تأثیر قرار دهد. این بیماری به‌دلیل التهاب در دیواره روده بزرگ شناخته می‌شود و انواع مختلفی دارد؛ از کولیت اولسروز مزمن گرفته تا کولیت‌های عفونی و دارویی. بسیاری از بیماران، کولیت را با اختلالاتی مانند سندروم روده تحریک‌پذیر اشتباه می‌گیرند و از درمان به‌موقع بازمی‌مانند. آگاهی از علائم، روش‌های تشخیص و درمان‌های نوین می‌تواند گامی مؤثر در کنترل بیماری و جلوگیری از عوارضی مانند سرطان روده باشد. در این مقاله، نگاهی دقیق و کاربردی به انواع، علل بروز، راه‌های درمان و سبک زندگی مناسب خواهیم داشت.
کولیت چیست و چه بخش‌هایی از روده را درگیر می‌کند؟
(Colitis) به هر نوع التهاب دیواره داخلی روده بزرگ (کولون) گفته می‌شود. برخلاف تصور عمومی که آن را با یک بیماری خاص یکی می‌دانند، کولیت در واقع یک اصطلاح عمومی است که می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد؛ از عفونت گرفته تا بیماری‌های خودایمنی یا حتی داروهای خاص.
محل اصلی درگیری معمولاً در روده بزرگ است، اما بسته به نوع، قسمت‌هایی از راست‌روده (رکتوم) یا حتی نواحی بالاتر نیز می‌توانند دچار التهاب شوند. این التهاب باعث تخریب لایه‌های داخلی روده شده و در صورت مزمن شدن، می‌تواند منجر به زخم، خونریزی یا حتی خطر ابتلا به سرطان شود.
بسیاری از افراد علائم این بیماری را با سایر اختلالات گوارشی مانند سندروم روده تحریک‌پذیر یا مسمومیت غذایی اشتباه می‌گیرند. اما تفاوت اصلی در ماهیت التهابی کولیت و احتمال بروز عوارض جدی در صورت عدم درمان به موقع است.
انواع کولیت: اولسروز، عفونی، ایسکمیک، میکروسکوپیک و کولیت وابسته به دارو
انواع گوناگونی دارد و شناخت تفاوت آن‌ها در تعیین درمان مناسب حیاتی است. در این بخش، به معرفی مهم‌ترین انواع آن می‌پردازیم:
اولسروز (Ulcerative Colitis): نوعی بیماری خودایمنی مزمن که فقط روده بزرگ و اغلب رکتوم را درگیر می‌کند. التهاب در آن پیوسته و سطحی است.
عفونی: ناشی از باکتری‌ها، ویروس‌ها یا انگل‌هاست. اغلب حاد بوده و با اسهال شدید و تب همراه است.
ایسکمیک: در اثر کاهش جریان خون به دیواره روده ایجاد می‌شود. بیشتر در سالمندان یا افرادی با بیماری‌های قلبی دیده می‌شود.
میکروسکوپیک: نوعی کولیت با ظاهر طبیعی در کولونوسکوپی اما التهابی در نمونه‌برداری بافت. به دو شکل کولیت کلاژنی و لنفوسیتی تقسیم می‌شود.
وابسته به دارو: برخی داروها مانند NSAIDها یا آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند باعث التهاب موقت روده شوند.
تفاوت این انواع نه‌تنها در علت بلکه در الگوی التهاب، شدت علائم و پاسخ به درمان نیز دیده می‌شود.
علائم شایع کولیت و تفاوت آن با سندروم روده تحریک‌پذیر (IBS)
علائم بسته به نوع آن می‌تواند متغیر باشد، اما برخی نشانه‌ها در بیشتر موارد دیده می‌شوند. درد شکم، اسهال (که گاه با خون یا مخاط همراه است)، احساس دفع ناقص، تب، و کاهش وزن از جمله علائم رایج هستند.
در مقایسه با سندروم روده تحریک‌پذیر (IBS)، این بیماری معمولاً با التهاب واقعی همراه است و ممکن است در آزمایش‌ها یا کولونوسکوپی دیده شود. در حالی که IBS یک اختلال عملکردی است و نشانه‌هایش بیشتر به استرس و تغییرات حرکتی روده مربوط می‌شود.
اگرچه هر دو می‌توانند با اسهال یا درد شکم بروز کنند، وجود خون در مدفوع، تب، یا علائم سیستمیک مثل خستگی شدید، بیشتر به نفع کولیت است تا IBS. اشتباه در تشخیص این دو، ممکن است باعث تأخیر در درمان مناسب شود.
علل بروز کولیت: عفونت، خودایمنی، استرس یا تغذیه؟
یک بیماری با علل متنوع است. در برخی افراد علت مشخصی مانند عفونت با باکتری‌ای مثل کمپیلوباکتر یا کلستریدیوم دیفیسیل وجود دارد، اما در موارد مزمن‌تر مانند کولیت اولسروز، علت اصلی هنوز به‌طور کامل مشخص نشده است.
احتمالاً مجموعه‌ای از عوامل ژنتیکی، خودایمنی و محیطی باعث بروز بیماری می‌شوند. در بیماری‌های خودایمنی مانند اولسروز، سیستم ایمنی بدن به اشتباه به سلول‌های روده حمله می‌کند.
تغذیه نامناسب، مصرف غذاهای پرچرب، کم‌فیبر یا محرک نیز ممکن است نقش کمکی داشته باشند، اما برخلاف تصور عموم، معمولاً علت اصلی نیستند. استرس روانی نیز می‌تواند حملات این بیماری را تشدید کند یا مانع بهبودی شود، هرچند خودش علت مستقیم بیماری نیست.
روش‌های تشخیص کولیت: کولونوسکوپی، نمونه‌برداری و آزمایش خون
تشخیص دقیق کولیت نیازمند بررسی ترکیبی علائم بالینی و تست‌های تشخیصی است. پزشک ابتدا با شرح‌حال کامل و معاینه شکمی، مشکوک به بیماری می‌شود.
در مرحله بعد، آزمایش خون می‌تواند به بررسی علائم التهاب (CRP، ESR)، کم‌خونی و سطح آلبومین کمک کند. همچنین آزمایش مدفوع برای بررسی وجود گلبول سفید، باکتری، انگل یا مارکرهایی مانند کالپروتکتین انجام می‌شود.
کولونوسکوپی مهم‌ترین ابزار تشخیصی است. با مشاهده مستقیم التهاب، زخم‌ها یا خونریزی و نمونه‌برداری از بافت، می‌توان نوع و شدت کولیت را مشخص کرد.
در موارد خاص، تصویربرداری با سی‌تی یا MRI شکم نیز به بررسی وضعیت روده و رد عوارضی مانند تنگی یا سوراخ شدن کمک می‌کند.
درمان کولیت: داروهای ضد التهاب، آنتی‌بیوتیک‌ها و بیولوژیک‌ها
درمان این بیماری به نوع، شدت و محل التهاب بستگی دارد. هدف اصلی کنترل التهاب، کاهش علائم، و جلوگیری از عوارض طولانی‌مدت است.
داروهای ضدالتهاب مانند مزالازین (5-ASA) اولین خط درمان در موارد خفیف تا متوسط هستند. در موارد شدیدتر یا مقاوم، ممکن است نیاز به کورتیکواستروئیدها مانند پردنیزولون باشد.
برای نوع عفونی، آنتی‌بیوتیک‌هایی مانند مترونیدازول یا وانکومایسین تجویز می‌شود. در کولیت اولسروز شدید یا کولیت‌های خودایمنی مقاوم، داروهای بیولوژیک مثل اینفلیکسیمب یا آدالیمومب مؤثرند.
در مواردی که درمان دارویی پاسخ ندهد یا عوارضی مانند خونریزی شدید، سوراخ روده یا خطر سرطان وجود داشته باشد، جراحی برداشتن بخشی از کولون انجام می‌شود.
نقش تغذیه در کنترل علائم کولیت و جلوگیری از حملات
گرچه تغذیه عامل اصلی ایجاد این بیماری نیست، اما می‌تواند در کنترل علائم و جلوگیری از عود نقش مهمی ایفا کند. نوع رژیم غذایی باید با توجه به مرحله بیماری (حاد یا خاموش) تنظیم شود.
در فاز التهاب حاد، رژیم کم‌فیبر، سبک و کم‌چرب توصیه می‌شود. مواد غذایی مانند سوپ ساده، برنج سفید، موز، سیب پخته یا ماست بدون لاکتوز مفیدند.
در دوره بهبودی، باید تنوع غذایی افزایش یابد، اما همچنان غذاهای محرک مانند فلفل، الکل، نوشابه‌های گازدار، و غذاهای سرخ‌شده باید محدود شوند.
مصرف مکمل‌های ویتامینی به‌ویژه ویتامین D، B12 و آهن در صورت کمبود ضروری است. مشورت با متخصص تغذیه برای تنظیم یک برنامه شخصی‌سازی‌شده به‌شدت توصیه می‌شود.
کولیت اولسروز و خطر ابتلا به سرطان روده بزرگ
یکی از دغدغه‌های بیماران مبتلا به اولسروز، احتمال افزایش خطر ابتلا به سرطان کولورکتال است. تحقیقات نشان داده‌اند که التهاب مزمن و مداوم دیواره روده می‌تواند زمینه‌ساز تغییرات پیش‌سرطانی شود.
خطر سرطان در افرادی بیشتر است که:
بیش از ۸–۱۰ سال از شروع بیماری گذشته است.
درگیری وسیع روده بزرگ دارند.
سابقه خانوادگی سرطان کولورکتال دارند.
نتایج بیوپسی حاکی از دیسپلازی (تغییرات سلولی غیرطبیعی) باشد.
برای پیشگیری، انجام کولونوسکوپی منظم (معمولاً هر ۱ تا ۲ سال) ضروری است. درمان مؤثر التهاب، ترک سیگار و رژیم غذایی سالم نیز می‌تواند خطر را کاهش دهد.
به نقل از Mayo Clinic: بیماری کولیت اولسرو دیواره روده بزرگ را ملتهب و دچار زخم می‌کند؛ علائم شایع آن شامل اسهال (که ممکن است با خون یا چرک همراه باشد)، درد و گرفتگی شکم، تب، خستگی، کم‌اشتهایی، کاهش وزن و آنمی است.
مقایسه کولیت با بیماری‌های دیگر روده
بسیاری از افراد هنگام مواجهه با علائمی مانند اسهال مزمن، درد شکم یا خون در مدفوع، نمی‌دانند که این نشانه‌ها مربوط به کدام بیماری روده‌ای است. کولیت، بیماری کرون، سندروم روده تحریک‌پذیر (IBS) و عفونت‌های گوارشی از شایع‌ترین اختلالاتی هستند که ممکن است علائم مشابهی داشته باشند اما منشأ، شدت و مسیر درمان آن‌ها کاملاً متفاوت است. تشخیص افتراقی صحیح برای جلوگیری از درمان نادرست و عوارض بعدی بسیار اهمیت دارد.
در جدول زیر، مقایسه‌ای جامع و ساده بین کولیت و سایر بیماری‌های گوارشی شایع ارائه شده تا بتوانید درک بهتری از تفاوت‌های کلیدی این بیماری‌ها داشته باشید. این جدول هم برای بیماران و هم برای علاقه‌مندان به اطلاعات پزشکی کاربردی و مفید خواهد بود.
ویژگی‌ها
کولیت اولسروز
بیماری کرون
سندروم روده تحریک‌پذیر (IBS)
عفونت‌های روده‌ای
نوع بیماری
التهابی، مزمن، خودایمنی
التهابی، مزمن، خودایمنی
عملکردی (بدون التهاب واقعی)
حاد، عفونی
محل درگیری
فقط روده بزرگ (کولون)، معمولاً از رکتوم شروع می‌شود
از دهان تا مقعد، شایع در روده کوچک و بزرگ
کل دستگاه گوارش، بیشتر روده بزرگ
هر بخش از روده، بسته به عامل عفونی
نوع التهاب
سطحی و پیوسته
عمیق، تکه‌تکه و ناحیه‌ای
بدون التهاب واقعی
حاد، با تخریب مخاطی در برخی موارد
علائم اصلی
اسهال خونی، درد شکم، کاهش وزن
درد شکم، اسهال، تب، کاهش وزن، زخم دهان
نفخ، اسهال یا یبوست متناوب، بدون خون یا تب
اسهال ناگهانی، تب، تهوع، گاه مدفوع خونی
یافته در کولونوسکوپی
التهاب پیوسته از رکتوم
نواحی سالم و بیمار به‌طور متناوب
طبیعی
التهاب حاد، ترشحات چرکی یا زخم
درمان اصلی
ضدالتهاب‌ها، ایمونوتراپی، گاهی جراحی
داروهای بیولوژیک، استروئید، تغذیه درمانی
مدیریت استرس، تغییر سبک زندگی، داروهای گوارشی
آنتی‌بیوتیک، مایعات، درمان حمایتی
خطر سرطان روده
دارد، در صورت بیماری طولانی‌مدت
دارد، به‌ویژه اگر کولون درگیر باشد
ندارد
ندارد (در صورت درمان کامل)
زندگی روزمره با کولیت: ورزش، استراحت و مدیریت استرس
این بیماری مزمن می‌تواند زندگی روزمره بیمار را تحت‌تأثیر قرار دهد. با این حال، انتخاب سبک زندگی سالم نقش کلیدی در بهبود کیفیت زندگی دارد.
ورزش‌های سبک مانند پیاده‌روی، یوگا و دوچرخه‌سواری می‌توانند به تنظیم حرکات روده و کاهش اضطراب کمک کنند. در عین حال، استراحت کافی و خواب منظم برای ترمیم بدن حیاتی است.
مدیریت استرس از طریق تکنیک‌هایی مانند مراقبه، تنفس عمیق، مشاوره روان‌شناسی یا شرکت در گروه‌های حمایتی، باعث کاهش دفعات حملات می‌شود.
توصیه می‌شود بیماران برنامه روزانه‌ای تنظیم کنند که بین کار، استراحت، تغذیه و فعالیت بدنی تعادل برقرار کند.
پرسش‌های پرتکرار درباره کولیت
آیا کولیت درمان قطعی دارد؟
در برخی انواع مانند کولیت عفونی، درمان کامل ممکن است، اما در نوع مزمن مانند کولیت اولسروز، فقط کنترل علائم امکان‌پذیر است.
آیا رژیم غذایی خاصی می‌تواند بیماری را درمان کند؟
خیر، اما رژیم مناسب می‌تواند علائم را کاهش دهد و از عود جلوگیری کند.
آیا کولیت باعث ناباروری می‌شود؟
معمولاً خیر، ولی در موارد شدید و پس از جراحی، احتمال اختلالات باروری وجود دارد.
آیا استرس باعث بروز کولیت می‌شود؟
استرس عامل اصلی نیست، اما می‌تواند بیماری را تشدید کند.
آیا کولیت به سرطان تبدیل می‌شود؟
خود کولیت نه، اما در نوع اولسروز طولانی‌مدت خطر سرطان روده افزایش می‌یابد.
کلام آخر
کولیت شاید نامی ناآشنا برای بسیاری باشد، اما تأثیر آن بر زندگی بیماران بسیار واقعی و گاه طاقت‌فرساست. خوشبختانه با پیشرفت‌های پزشکی، درمان‌های مؤثری برای کنترل آن وجود دارد. شناخت دقیق نوع، پیروی از رژیم غذایی مناسب، مدیریت استرس و ارتباط مستمر با پزشک می‌تواند از شدت حملات بکاهد و کیفیت زندگی را بهبود ببخشد. اگر شما یا عزیزتان با این بیماری روبرو هستید، بدانید که تنها نیستید. آگاهی، حمایت و پیگیری منظم، سه گام مهم برای کنترل کولیت و بازگشت به زندگی عادی هستند.
