آیا می‌دانستید که هر سال بیش از ۱۰ میلیون نفر در جهان به دلیل سرطان جان خود را از دست می‌دهند؟ این آمار ترسناک نشان می‌دهد که حتی با تمام پیشرفت‌های پزشکی، هنوز راه خیلی زیادی برای کنترل کامل این بیماری باقی مانده است. اما یک حقیقت عجیب وجود دارد: بعضی موجودات زنده در طبیعت تقریباً هیچ وقت دچار سرطان نمی‌شوند!
این یعنی مقاومت طبیعی بدن در برابر سرطان در آن‌ها بسیار قوی‌تر از انسان است. چرا یک نهنگ غول‌پیکر که میلیاردها سلول دارد، کمتر از انسان سرطان می‌گیرد؟ راز این تفاوت چیست؟ آیا در دل طبیعت، پاسخ‌های پنهانی وجود دارد که ما هنوز کشف نکرده‌ایم؟
چالش اصلی در دنیای امروز، مواجهه با بیماری‌های سرطانی است که نه تنها به سلامت جسمی افراد آسیب می‌زند، بلکه زندگی اجتماعی و روانی آنان را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. در سال 2020، برآوردها نشان می‌دهد که بیش از 19 میلیون مورد جدید سرطان در سطح جهانی تشخیص داده شده است. در ایران نیز، طبق آمار وزارت بهداشت، در سال 2022، حدود 120 هزار مورد جدید سرطان شناسایی شده که این عدد در حال افزایش است. با این وجود، آگاهی و تحقیقات جدید می‌توانند به عنوان عوامل کلیدی در مبارزه با این بیماری عمل کنند.
۱. تکاملِ مقایسه‌ای – وقتی مدل موش کافی نیست
پژوهش سرطان معمولاً روی گونه‌های آزمایشگاهی مانند موش‌ها متمرکز بوده است؛ اما آیا این مدل‌ها برای کشف رازهای مقاومت طبیعی در برابر سرطان کافی‌اند؟
کگان می‌گوید: «ما واقعاً از دیدگاه زیست‌شناسی تکاملی علاقه‌مندیم بدانیم که چرا این فرایندِ «تکامل سوماتیک» (somatic evolution) در بافت‌های سالم و سرطانی متفاوت است.»
او معتقد است که «درختِ حیات» هزاران گونه را شامل می‌شود که هرکدام با حجم سلولی، طول عمر و فشارهای محیطی متفاوت تکامل یافته‌اند — این تنوع می‌تواند منبع الهامی برای علوم سرطان ما باشد.
در واقع، این نگرش مقایسه‌ای به ما می‌گوید: به جای اینکه فقط به انسان و مدل‌های رایج‌مان نگاه کنیم، بیاییم گونه‌هایی که مقاومت بالایی در برابر سرطان نشان داده‌اند بررسی کنیم و از آن‌ها درس بگیریم.
۲. گونه‌هایی که مقاومت‌شان ما را به تعجب وا می‌دارد
برخی گونه‌ها تنها از نظر اندازه یا عمر شگفت‌آور نیستند — بلکه از نظر نرخ سرطان نیز بسیار متفاوت از انسان عمل می‌کنند.
مثال‌ها:
- فیل‌ها: دارای حداقل ۲۰ نسخه از ژن «پ53» هستند – ژنی که به «نگهبان ژنوم» معروف است. در مقایسه، انسان تنها یک نسخه دارد.
- نهنگ‌ها: با تعداد سلول بسیار زیاد و عمر طولانی، ولی نرخ سرطان پایین.
- جوندگانِ کوچک مانند «موش برهنه» (naked mole-rat): با وجود جثه کوچک و عمر نسبتاً زیاد، مقاومت بالایی در برابر سرطان از خود نشان داده‌اند.
کگان تأکید می‌کند که برای فیل‌ها مکانیسم مقاومت دقیقاً روشن نیست: «برخی از نسخه‌ها شبه‌ژن (pseudo gene) هستند که حتی فعال به نظر نمی‌رسند. با این‌حال شواهدی هست که برخی نسخه‌ها فعال‌اند و ممکن است باعث شوند سلول‌ها، پیش از اینکه به مقدار کافی دچار جهش شوند، بمیرند.»
نکته‌ی مهم: راه‌حل‌های تکاملی برای مقاومت در برابر سرطان در میان گونه‌ها یکسان نیستند؛ این یعنی پژوهشگران می‌توانند از مسیرهای متعدد برای فهم سرطان استفاده کنند.
۳. نقشه‌برداری از چشم‌انداز کلونال (clonal)
برای درک بهتر مقاومت در برابر سرطان، لازم است که دو بخش را بررسی کنیم: اول، وقوع جهش‌ها؛ دوم، انتشار آن‌ها در بافت. کگان می‌گوید: «سوالی که مطرح است این است: آیا گونه‌هایی که به نظر ما مقاوم‌اند، چشم‌انداز جهشی مشابه ما دارند؟»
در پژوهش منتشر شده در سال ۲۰۲۲ توسط تیم کگان، مشخص شد که «نرخ سالانه‌ی جهش‌های سوماتیک (somatic mutation) در پستانداران با عمر طولانی‌تر، به‌طور قابل‌توجهی کمتر است».
اما این تنها بخشی از ماجراست: مهم‌تر از آن، این است که آیا آن جهش‌ها گسترش پیدا می‌کنند یا خیر؟ آیا همان مسیرهایی را طی می‌کنند که به سرطان میانجامد؟ کگان می‌گوید: «ما می‌خواهیم ببینیم آیا در گونه‌های مقاوم، همان نوع جهش‌های محرکِ سرطان را داریم؟ و اگر داریم، آیا آن‌ها گسترش می‌یابند یا مهار می‌شوند؟»
جمع‌بندی این بخش: ترکیبِ نرخ جهش، انتشار کلونال‌ها، ساختار بافت و فشارهای محیطی، همگی با هم تعیین می‌کنند که آیا یک جهش به سلول سرطانی منجر شود یا نه.
۴. چالش‌های استخراج نمونه از طبیعت
درس گرفتن از طبیعت، آسان نیست! کگان با مخاطرات و دشواری‌های روبرو شده است. به‌عنوان مثال:
- نمونه‌گیری از نهنگ‌ها: کار با گروه‌هایی که اقدام به کالبدشکافی نهنگ‌هایی که به ساحل آمده‌اند، می‌کنند.
- تعیین دقیق سن حیوان: برای مقایسه درست با انسان، دانستن سن دقیق حیوان ضروری است. کگان به استفاده از «ساعت‌های اپی‌ژنتیک» (epigenetic clocks) اشاره می‌کند که براساس انباشتِ تغییرات اپی‌ژنتیک، می‌توانند سن تقریبی حیوان را تخمین بزنند.
- کمبود تنوع ژنتیکی شناخته‌شده در گونه‌های غیرانسانی: بدون دانستن تنوع طبیعی، ممکن است در تحلیل جهش‌ها دچار اشتباه شویم.
این‌ها نشان می‌دهند که مسیر «طبیعت‌شناسی سرطان» پرچالش است اما پاداش آن نیز می‌تواند عظیم باشد.
۵. چشم‌انداز برای آینده
کگان با اطمینان می‌گوید: «در پنج تا ده سال آینده، می‌توانیم با اطمینان بیشتری بدانیم که چگونه برخی از این گونه‌ها سرطان را مهار می‌کنند».
او تاکید دارد که این مسیر می‌تواند منجر به راهکارهای جدید برای انسان‌ها گردد — راهکارهایی که تکامل طی میلیون‌ها سال آزموده است.
او می‌گوید: «یکی از ارزشمندترین، ولی کم‌توجه‌ترین ابزارهایی که در زیست‌شناسی، طبیعت و زندگی داریم، همین تنوع زیستی است.»
به عبارت دیگر: شاید پاسخ به برخی از معماهای سرطان در ژن‌ها و بافت‌های گونه‌های دیگر باشد — اگر ما آماده باشیم که نگاه‌مان را از مدل‌های کلاسیک فراتر ببریم.
نکات ساده و قابل فهم برای بیماران از این مقاله مقاومت طبیعی بدن در برابر سرطان
- همه سرطان‌ها یکسان نیستند و بدن همه موجودات هم مثل هم به سرطان واکنش نمی‌دهد. مثلاً بدن فیل‌ها و نهنگ‌ها بهتر از بدن انسان جلوی رشد سلول‌های سرطانی را می‌گیرد.
- بدن بعضی حیوانات قبل از اینکه سلول‌ها خیلی خراب شوند، آن‌ها را از بین می‌برد. این کار کمک می‌کند سرطان اصلاً “شروع“ نشود.
- دانشمندان دارند بدن این حیوانات را بررسی می‌کنند تا بفهمند چرا کمتر سرطان میگیرند. اگر ما این راه‌حل‌های طبیعت را یاد بگیریم، شاید بتوانیم داروها و روش‌های درمانی بهتری برای انسان بسازیم.
- اینکه یک حیوان بزرگ‌تر است به این معنی نیست که بیشتر سرطان می‌گیرد. برای مثال نهنگ‌ها بدن بسیار بزرگی دارند و عمر طولانی، ولی سرطان خیلی کم دارند. این موضوع را «پتوز پارادوکس» می‌نامند.
- در این تحقیقات تمرکز فقط روی سلول‌های سرطانی نیست؛ بلکه روی چگونگی تغییر و رشد سلول‌های سالم هم هست. یعنی اینکه بدن چطور از «اول» جلوی خراب شدن سلول‌ها را می‌گیرد.
- این تحقیقات جدید یک امید واقعی برای آینده درمان سرطان است، چون اگر مکانیسم‌های طبیعی مقاومت را کشف کنیم، شاید بتوانیم آن را به بدن انسان هم منتقل کنیم و راه‌های جدید پیشگیری و درمان پیدا کنیم.
- طبیعت شاید کلید درمان‌های آینده باشد. خیلی از راه‌حل‌ها برای پیشگیری از سرطان میلیون‌ها سال است در بدن حیوانات وجود دارد، فقط ما تازه شروع کرده‌ایم آن‌ها را کشف کنیم.
بیوگرافی کامل الکس کِگان (Alex Cagan)
الکس کِگان یک زیست‌شناس تکاملی (Evolutionary Biologist) و پژوهشگر حوزه سرطان است که بخش اصلی شهرت او به دلیل بررسی «تکامل سوماتیک» در بدن موجودات زنده و نقش آن در ایجاد یا جلوگیری از سرطان می‌باشد. او از دانشمندانی است که علم سرطان را از زاویه‌ای متفاوت نگاه می‌کند: یعنی نگاه از دل تکامل در طبیعت.
کگان سال‌هاست در مرکزهای معتبر تحقیقاتی انگلستان فعالیت می‌کند و پروژه‌های او اغلب به‌صورت بین‌رشته‌ای انجام می‌شود؛ یعنی ترکیبی از ژنتیک، تکامل، آنکولوژی و زیست‌شناسی سلول. بسیاری از تحقیقات او با همکاری گروه‌های قوی بین‌المللی انجام شده و نتایج پژوهش‌هایش در مجلات معتبر علمی منتشر شده است.
یکی از معروف‌ترین کارهای او، تحلیل نرخ جهش‌های سوماتیک در گونه‌های مختلف جانوری است؛ پژوهشی که نشان داد گونه‌هایی با طول عمر بیشتر، نرخ سالانه جهش‌های سلولی کمتری دارند. همین یافته مهم، راه تازه‌ای در فهم مکانیسم‌های طبیعیِ «مقاومت بدن در برابر سرطان» باز کرد.
کگان بارها در مصاحبه‌ها تأکید کرده که مدل‌های آزمایشگاهی کلاسیک (مثل موش) دید ما را محدود کرده‌اند و اگر می‌خواهیم راه‌های جدید درمان سرطان را کشف کنیم، باید به تنوع زیستی نگاه کنیم؛ جایی که میلیون‌ها سال تکامل، راه‌حل‌هایی برای کنترل سرطان خلق کرده است.
زمینه‌های تخصصی و علایق تحقیقاتی کگان شامل موارد زیر است:
- تکامل سلول‌ها در طول عمر موجودات زنده (Somatic evolution)
- مقایسه‌ی خطر سرطان در حیوانات مختلف
- تحلیل جهش‌ها در بافت‌های سالم قبل از سرطان
- یافتن مکانیسم‌های طبیعی محافظت در برابر سرطان
- پیوند دادن اصول تکامل با علوم سرطان انسانی
کگان از نظر بسیاری از همکارانش یک «مبشر نگاه تکاملی به سرطان» است؛ یعنی کسی که باور دارد بخش بزرگی از جواب‌های آینده سرطان، در بدن حیواناتی نهفته است که سال‌هاست بدون دارو و بدون درمان، با مکانیسم‌های هوشمند زیستی، جلوی سرطان ایستاده‌اند.
به همین دلیل، نام او به‌صورت ویژه با پژوهش‌هایی گره خورده که منبع الهام‌شان “طبیعت” است.
کلام آخر
طبیعت در طول میلیون‌ها سال تکامل، راه‌های مختلفی برای حفظ سلامت سلول‌ها پیدا کرده و ما امروز تازه داریم قدم‌به‌قدم این مکانیزم‌های ارزشمند را کشف می‌کنیم. «بای بای سرطان» باور دارد که آینده درمان سرطان، فقط در آزمایشگاه‌ها نیست؛ بخشی از جواب‌ها شاید همان‌جایی باشد که میلیون‌ها سال است آرام و ساکت وجود دارد: در بدن حیوانات مقاوم به سرطان.
اگر شما هم نظری، تجربه‌ای، یا سوالی درباره این موضوع دارید، همین حالا در بخش دیدگاه‌ها برای ما بنویسید.
شاید سوال یا نظر شما، قدم کوچک دیگری برای نزدیک‌تر شدن به دنیایی باشد که سرطان در آن کم‌رنگ‌تر است. 🌱💚
این مقاله برگرفته و بازنویسی شده از سایت Cancer Research UK است که در تاریخ ۲۷ اکتبر ۲۰۲۵ منتشر شده است. محتوای اصلی این مقاله علمی بوده و توسط تیم «بای بای سرطان» با زبان ساده برای بیماران و خانواده‌ها ترجمه و ساختاربندی شده است تا اطلاعات پیچیده پزشکی، به شکل قابل فهم در اختیار عموم قرار گیرد.
