رادیوتراپی یا پرتودرمانی یکی از روش‌های رایج برای درمان توده‌های بدخیم است که هدف آن از بین بردن سلول‌های سرطانی است. بااین‌حال، این روش درمانی ممکن است بر سلول‌های سالم اطراف نیز تأثیر بگذارد و عوارض جانبی متعددی را برای بیماران به همراه داشته باشد. شدت و نوع این عوارض به عوامل مختلفی از جمله محل درمان، دوز پرتودرمانی و شرایط جسمانی بیمار بستگی دارد. خستگی، سوءتغذیه، مشکلات پوستی و تأثیرات روانی از جمله چالش‌های رایج در این دوره هستند. آگاهی از این چالش‌ها و یادگیری روش‌های مناسب برای مدیریت آن‌ها، به بیماران کمک می‌کند تا مسیر درمان با رادیوتراپی خود را با آمادگی و آرامش بیشتری طی کنند.
شایع‌ترین مشکلات بیماران سرطانی در طول درمان با رادیوتراپی
هدف از درمان با رادیوتراپی از بین بردن سلول‌های سرطانی است، اما در این فرآیند، سلول‌های سالم موجود در ناحیه تحت درمان نیز ممکن است آسیب ببینند. شدت و نوع عوارض جانبی به محل پرتودرمانی بستگی دارد، زیرا سلول‌ها و بافت‌های مختلف بدن واکنش متفاوتی نسبت به پرتوها نشان می‌دهند. سلول‌هایی که سرعت تقسیم بالایی دارند، مانند سلول‌های پوست، بافت‌های پوششی دهان و دستگاه گوارش و همچنین سلول‌های خونی در مغز استخوان، بیشترین تأثیر را از رادیوتراپی می‌پذیرند.
این عوارض در طول درمان، بلافاصله پس از آن یا حتی چند هفته بعد ظاهر می‌شوند و معمولا پس از پایان دوره درمان، در عرض چند هفته تا دو ماه کاهش می‌یابند. بااین‌حال، برخی از عوارض ممکن است ماندگار باشند یا حتی ماه‌ها و سال‌ها بعد بروز کنند. در ادامه به عوارض شایع این درمان می‌پردازیم.
خستگی و ضعف شدید
خستگی و ضعف شدید از شایع‌ترین عوارض جانبی پرتودرمانی هستند که معمولا پس از چند هفته از شروع درمان بروز می‌کنند و با پیشرفت درمان نیز تشدید می‌شوند. این وضعیت به صورت خستگی جسمی، ذهنی و احساسی تجربه می‌شود که ممکن است با استراحت بهبود نیابد و برای مدت طولانی ادامه داشته باشد، حتی پس از پایان درمان.
علل متعددی برای خستگی در طول پرتودرمانی وجود دارد. بدن انرژی بیشتری برای ترمیم سلول‌های سالم آسیب‌دیده در اثر پرتودرمانی مصرف می‌کند که همین امر می‌تواند منجر به خستگی شود. همچنین، استرس ناشی از بیماری و رفت و آمدهای روزانه برای دریافت درمان خستگی را تشدید می‌کند.
مشکلات گوارشی و بی‌اشتهایی
مشکلات گوارشی و بی‌اشتهایی از دیگر عوارض شایع پرتودرمانی هستند که در طی چند هفته اول درمان آغاز می‌شوند و حتی پس از اتمام درمان نیز ادامه می‌یابند. عوارضی مانند زخم دهان، خشکی دهان، مشکلات بلع، تهوع و استفراغ ممکن است منجر به کاهش اشتها شوند. پرتودرمانی در ناحیه سر و گردن ممکن است تغییرات موقتی در حس چشایی یا بویایی ایجاد کند. برخی افراد ممکن است به‌طور کامل علاقه خود را به غذا از دست بدهند و حتی با آگاهی از نیاز به تغذیه، از خوردن امتناع کنند.
تهوع و استفراغ از عوارض جانبی پرتودرمانی خارجی هستند، به‌ویژه اگر ناحیه درمان شامل معده و شکم باشد. این عوارض ممکن است به‌عنوان عوارض عمومی نیز رخ دهند، بدون توجه به ناحیه تحت درمان. این بیماری ناشی از پرتودرمانی معمولا چند هفته پس از اتمام درمان از بین می‌رود.
عوارض پوستی ناشی از پرتو درمانی
عوارض پوستی نیز از عوارض جانبی رایج در پرتودرمانی خارجی محسوب می‌شوند، زیرا اشعه برای رسیدن به ناحیه هدف باید از پوست عبور کند. در ناحیه تحت درمان، پوست ممکن است قرمز، خشک یا دچار خارش شود و تغییر رنگ دهد و تیره‌تر یا شبیه به آفتاب‌سوختگی به نظر برسد. این واکنش‌ها معمولا در دو هفته اول پس از شروع پرتودرمانی ظاهر می‌شوند و اغلب چند هفته پس از اتمام درمان بهبود می‌یابند. با این حال، برخی تغییرات پوستی مانند تیرگی یا ایجاد زخم ممکن است دائمی باشند.
در طول درمان، پوست ناحیه تحت درمان ممکن است قرمز، تحریک‌شده، متورم، تاول‌زده، شبیه به آفتاب‌سوختگی یا برنزه به نظر برسد. پس از چند هفته، ممکن است پوست خشک، پوسته‌پوسته یا دچار خارش شود یا حتی پوست‌ریزی کند که به آن درماتیت پرتویی گفته می‌شود. بهتر است که هرگونه تغییر پوستی را به پزشک خود اطلاع دهید تا بتواند راهکارهایی برای کاهش تحریکات بیشتر و پیشگیری از عفونت پیشنهاد دهد. این مشکلات معمولا به‌تدریج پس از پایان درمان از بین می‌روند، اما در برخی موارد، پوست تحت درمان ممکن است تیره‌تر و حساس‌تر از قبل باقی بماند.
ریزش مو در دوران پرتودرمانی
ریزش مو نیز از عوارض جانبی پرتودرمانی است که معمولا در ناحیه‌ای که تحت درمان قرار می‌گیرد، رخ می‌دهد. میزان و شدت این ریزش به دوز پرتو بستگی دارد؛ به‌طوری‌که دوزهای پایین‌تر معمولا منجر به ریزش موی موقتی می‌شوند، در حالی که دوزهای بالاتر ممکن است باعث از دست رفتن دائمی مو شوند. این فرایند معمولا از هفته دوم یا سوم پرتودرمانی آغاز شده و ممکن است شامل موهای ابرو و مژه نیز بشود. پس از پایان درمان، رویش مجدد مو ممکن است بین سه تا شش ماه طول بکشد، اما در برخی موارد، موها با رنگ، ضخامت یا بافت متفاوتی نسبت به قبل رشد می‌کنند.
ریزش مو در دوران پرتودرمانی، به‌ویژه در بیماران تحت درمان برای نواحی سر و گردن، تجربه‌ای دشوارتر است. بسیاری از افراد با رویش مجدد موهای خود پس از پایان درمان مواجه می‌شوند، اما گاهی موها به شکل نازک‌تر یا به‌صورت ناحیه‌ای رشد می‌کنند. برای کاهش نگرانی‌های ناشی از این موضوع، مشورت با تیم درمانی ضروری است. در صورت داشتن هرگونه پرسش، می‌توان با متخصصان مرتبط مشورت کرد تا راهکارهای مناسب برای مدیریت این موارد ارائه شود. به عنوان مثال، پرتودرمانی تومور مغزی بدخیم یکی از شرایطی است که به ریزش موی گسترده در ناحیه سر منجر می‌شود.
راهکارهای موثر برای مدیریت چالش‌های رادیوتراپی
رادیوتراپی یکی از روش‌های بسیار نوین و موثر در درمان سرطان است، اما مانند بسیاری از درمان‌های دیگر، ممکن است عوارض جانبی متعددی نیز داشته باشد. این عوارض با توجه به عوامل مختلف، متفاوت هستند. خوشبختانه، بسیاری از این عوارض قابل‌کنترل بوده و با آگاهی و رعایت نکات مراقبتی می‌توان اثرات منفی آن‌ها را کاهش داد. تیم درمانی نیز نقش مهمی در راهنمایی بیماران و ارائه راهکارهای مناسب برای مدیریت این چالش‌ها ایفا می‌کند. در ادامه، چند راهکار موثر برای کاهش عوارض جانبی پرتودرمانی ارائه شده است.
فعالیت‌های مناسب و ورزش‌های سبک
فعالیت بدنی مناسب در دوران پرتودرمانی به کاهش خستگی، بهبود روحیه و مدیریت استرس کمک می‌کند. انجام ورزش‌های سبک مانند پیاده‌روی کوتاه روزانه، حتی برای چند دقیقه، تأثیر مثبتی بر وضعیت جسمی و ذهنی بیمار دارد. البته، برای بیمارانی که پیش از این فعالیت بدنی نداشته‌اند، شروع یک برنامه ورزشی سنگین در این دوره توصیه نمی‌شود.
افرادی که پیش از پرتودرمانی از نظر فیزیکی فعال بوده‌اند، می‌توانند با حفظ سطحی از فعالیت، انرژی خود را در طول درمان حفظ کنند. در این مسیر، مشورت با پزشک یا متخصص فیزیوتراپی به انتخاب تمرینات مناسب کمک می‌کند تا بدون ایجاد فشار اضافی بر بدن، از مزایای ورزش بهره‌مند شوند.
تغذیه مناسب برای بیماران تحت پرتو درمانی
تغذیه مناسب در دوران پرتودرمانی نقش مهمی در حفظ انرژی و تقویت بدن دارد. بسیاری از بیماران در این دوره با مشکلاتی مانند سوءتغذیه و حالت تهوع مواجه می‌شوند که دریافت مواد مغذی را دشوار می‌کند. ازاین‌رو، داشتن یک رژیم غذایی متعادل که شامل تمامی ویتامین‌ها و مواد معدنی ضروری باشد، اهمیت ویژه‌ای دارد. در برخی موارد، با توجه به نوع پرتودرمانی، ممکن است نیاز به تغییر رژیم غذایی برای کاهش عوارضی مانند تهوع و سوءتغذیه وجود داشته باشد.
حفظ وزن در دوران پرتودرمانی نیز یکی از نکات مهم است، زیرا این دوره زمان مناسبی برای کاهش وزن نیست. در صورت نیاز، مشورت با متخصص تغذیه به بیماران کمک می‌کند تا رژیم غذایی مناسبی را انتخاب کرده و از دریافت کافی مواد مغذی اطمینان حاصل کنند. پزشکان و متخصصان تغذیه می‌توانند راهنمایی‌های لازم را برای تأمین انرژی موردنیاز بدن و مقابله با عوارض جانبی درمان ارائه دهند.
مراقبت از پوست در دوران پرتودرمانی
در طول دوران پرتودرمانی، پوست ناحیه تحت درمان ممکن است دچار قرمزی و حساسیت شده و حالتی شبیه به آفتاب‌سوختگی پیدا کند. به همین دلیل، رعایت نکات مراقبتی توصیه‌شده توسط تیم درمانی اهمیت زیادی دارد. یکی از موارد مهم، شستشوی ملایم پوست با آب گرم و صابون‌های غیرتحریک کننده است تا از تحریک بیشتر جلوگیری شود.
استفاده از برخی محصولات مانند لوسیون‌ها، عطرها، دئودورانت‌های حاوی آلومینیوم و مواد حاوی الکل در ناحیه تحت درمان باید تنها با تأیید پزشک باشد. علاوه بر این، قرار دادن وسایل گرم یا سرد مانند پدهای حرارتی یا کیسه‌های یخ به‌طور مستقیم روی پوست توصیه نمی‌شود. در صورت قرار گرفتن در معرض نور خورشید، پوشیدن لباس مناسب یا استفاده از کرم ضد آفتاب با SPF 30 یا بالاتر به محافظت از پوست کمک می‌کند.
سوالات متداول
- آیا همه بیماران دچار عوارض درمان با رادیوتراپی می‌شوند؟
خیر، همه بیماران دچار عوارض رادیوتراپی نمی‌شوند. عوارض جانبی در طی چند هفته یا ماه پس از درمان بهبود می‌یابند، اما در برخی موارد نادر، ممکن است عوارض طولانی‌مدت یا دیرهنگام بروز کند.
- آیا رادیوتراپی باعث ریزش مو می‌شود؟
بله، رادیوتراپی می‌تواند باعث ریزش مو در ناحیه‌ای شود که تحت درمان قرار می‌گیرد.
- چگونه می‌توان از عفونت‌های ناشی از ضعف سیستم ایمنی پیشگیری کرد؟
مصرف غذاهای سرشار از پروتئین و چربی‌های سالم به تقویت سیستم ایمنی و کاهش التهاب کمک می‌کند. این ترکیبات به حفظ توده عضلانی و بهبود بافت‌ها، در کنار تقویت عملکرد ایمنی بدن، کمک می‌کنند.
