دستگاه فیبرو اسکن (FibroScan) یک روش نوین، سریع و غیرتهاجمی برای بررسی سلامت کبد است که بدون نیاز به جراحی یا بیوپسی، میزان سفتی (فیبروز) و چربی (استئاتوز) کبد را اندازه‌گیری می‌کند. این دستگاه با استفاده از تکنولوژی «الاستوگرافی گذرا با ارتعاش کنترل‌شده» امواجی را به بافت کبد می‌فرستد و میزان مقاومت بافت در برابر ارتعاشات را ثبت می‌کند. هرچه کبد سفت‌تر باشد، نشان‌دهنده آسیب بیشتر مانند فیبروز یا سیروز است. فیبرو اسکن در تشخیص بیماری‌هایی مانند کبد چرب، هپاتیت مزمن، و پیگیری سیروز کبدی کاربرد گسترده‌ای دارد و جایگزین امن‌تری برای بیوپسی در بسیاری از بیماران است.
دستگاه فیبرو اسکن چیست و چه کاربردی در پزشکی دارد؟
دستگاه فیبرو اسکن (FibroScan) یک ابزار غیرتهاجمی برای ارزیابی سلامت کبد است که بدون نیاز به جراحی یا نمونه‌برداری، میزان سفتی کبد (فیبروز) و میزان چربی در بافت کبد (استئاتوز) را اندازه‌گیری می‌کند.
این دستگاه با استفاده از تکنولوژی پیشرفته‌ای به نام الاستوگرافی گذرا با کنترل ارتعاش (VCTE)، تصویری از وضعیت بافت کبد ارائه می‌دهد.
فیبرو اسکن در بررسی بیماری‌هایی مانند کبد چرب، هپاتیت B و C، سیروز کبدی و فیبروز کاربرد دارد و در بسیاری از موارد جایگزین بیوپسی شده است.
فیبرو اسکن چگونه کار می‌کند؟ آشنایی با تکنولوژی VCTE
دستگاه فیبرو اسکن از طریق یک پروب کوچک که روی پوست ناحیه کبد قرار می‌گیرد، امواج ارتعاشی و اولتراسوند را به بافت کبد می‌فرستد.
این امواج با عبور از کبد، اطلاعاتی درباره سختی بافت و سرعت ارتعاش در آن ناحیه را ثبت می‌کنند. هرچه بافت کبد سفت‌تر باشد (مثلاً در موارد فیبروز شدید)، سرعت عبور امواج بیشتر خواهد بود.
نتیجه این بررسی به‌صورت یک عدد (kPa) گزارش می‌شود که میزان فیبروز یا چربی کبد را نشان می‌دهد. این تست معمولاً در کمتر از ۱۰ دقیقه انجام شده و هیچ دردی ندارد.
تفاوت فیبرو اسکن با بیوپسی کبد: کدام بهتر است؟
| ویژگی | فیبرو اسکن | بیوپسی کبد |
|---|---|---|
| نوع روش | غیرتهاجمی | تهاجمی (نمونه‌برداری با سوزن) |
| خطرات | بسیار کم | خطر خونریزی، درد، عفونت |
| زمان انجام | حدود ۱۰ دقیقه | حدود ۳۰ دقیقه با مراقبت پس از آن |
| نیاز به بیهوشی | ندارد | در مواردی نیاز به بی‌حسی یا آرام‌بخش دارد |
| قابلیت تکرار | بالا | محدود (به‌دلیل تهاجمی بودن) |
| هزینه و دسترسی | نسبتاً ارزان‌تر و در دسترس‌تر | گران‌تر و نیاز به تجهیزات بیشتر |
دستگاه فیبرو اسکن گزینه‌ای مناسب برای پایش طولانی‌مدت است، اما در برخی موارد خاص مانند بررسی دقیق التهاب یا تشخیص تومور، بیوپسی هنوز ضروری است.
دستگاه فیبرو اسکن و بیوپسی کبد دو روش متفاوت برای ارزیابی وضعیت کبد هستند. فیبرو اسکن روشی غیرتهاجمی، سریع و بدون درد است که برای پایش مکرر بیماران و بررسی میزان فیبروز کبد بسیار مناسب است. در مقابل، بیوپسی کبد یک روش تهاجمی با خطراتی مانند خونریزی و عفونت بوده و نیاز به مراقبت‌های بیشتر دارد، اما در مواردی که نیاز به بررسی دقیق بافت، التهاب یا تشخیص تومور وجود دارد، هنوز کاربرد ضروری دارد. در نتیجه، انتخاب بین این دو روش باید با توجه به شرایط بالینی بیمار و تشخیص پزشک انجام شود.
به نقل از وب‌سایت Memorial Sloan Kettering Cancer Center، فیبرو‌اسکن (FibroScan) نوعی الاستوگرافی کبدی است که با استفاده از فناوری خاص اولتراسوند، سفتی (سختی) و تغییرات چربی در کبد را اندازه‌گیری می‌کند. این اندازه‌گیری‌ها به پزشک کمک می‌کند تا اطلاعات بیشتری درباره بیماری کبدی شما کسب کند
در چه بیماری‌هایی از دستگاه فیبرو اسکن استفاده می‌شود؟
دستگاه فیبرو اسکن در ارزیابی بسیاری از بیماری‌های مزمن کبدی کاربرد دارد:
کبد چرب غیرالکلی (NAFLD)
کبد چرب غیرالکلی شایع‌ترین اختلال مزمن کبدی در جهان است که اغلب با چاقی، دیابت نوع ۲ و سندرم متابولیک همراه است. دستگاه فیبرو اسکن در این بیماران برای اندازه‌گیری میزان استئاتوز (چربی در بافت کبد) و فیبروز (سفتی بافت) استفاده می‌شود. این اطلاعات به پزشک کمک می‌کند تصمیم بگیرد که آیا بیمار در معرض خطر پیشرفت به سیروز قرار دارد یا خیر. فیبرو اسکن همچنین امکان پایش روند بهبود با تغییر سبک زندگی یا دارو را فراهم می‌کند.
هپاتیت B و C مزمن
در بیماران مبتلا به هپاتیت ویروسی مزمن، فیبرو اسکن ابزاری مهم برای ارزیابی شدت آسیب به کبد است. میزان فیبروز حاصل از عفونت ویروسی می‌تواند تعیین‌کننده زمان شروع درمان ضدویروسی باشد. این تست همچنین به‌صورت دوره‌ای برای بررسی اثربخشی درمان و توقف یا کاهش پیشرفت بیماری استفاده می‌شود. برخلاف بیوپسی، فیبرو اسکن امکان تکرار آسان و بدون عارضه را دارد.
سیروز کبدی
در بیماران با فیبروز شدید یا سیروز کبدی، فیبرو اسکن به‌طور دقیق درجه سفتی کبد را مشخص می‌کند که می‌تواند با مرحله بیماری ارتباط مستقیم داشته باشد. از این تست برای بررسی سیر بیماری، احتمال عوارض مانند پرفشاری واریسی و پاسخ به درمان‌های حمایتی استفاده می‌شود. به دلیل غیرتهاجمی بودن آن، فیبرو اسکن در این بیماران قابل تکرار است و نیازی به نمونه‌برداری مکرر ندارد.
بیماری‌های خودایمنی کبد (مانند PBC یا AIH)
بیماری‌هایی مانند کلانژیت اولیه صفراوی (PBC) یا هپاتیت خودایمنی (AIH) با التهاب مزمن و تخریب بافت کبدی همراه هستند. فیبرو اسکن در این بیماران به بررسی پیشرفت فیبروز کمک کرده و به پزشک در تصمیم‌گیری درباره تنظیم داروهای سرکوب‌کننده ایمنی کمک می‌کند. در بسیاری از این بیماران، پایش منظم سفتی کبد اهمیت بالایی دارد.
کبد الکلی
در افرادی که به‌طور مزمن الکل مصرف می‌کنند، خطر آسیب تدریجی به بافت کبد و پیشرفت به سیروز بسیار بالاست. فیبرو اسکن در این بیماران، وضعیت بافت کبد را بدون نیاز به مداخله تهاجمی ارزیابی می‌کند. اگر بیمار بتواند مصرف الکل را قطع کند، تست‌های دوره‌ای فیبرو اسکن می‌توانند روند بهبود یا پایدار ماندن بافت کبد را نشان دهند. این ابزار به‌خصوص برای تشویق بیماران به ترک مصرف الکل نیز کاربرد انگیزشی دارد.
آیا فیبرو اسکن درد دارد؟
خیر. دستگاه فیبرو اسکن کاملاً بدون درد و غیرتهاجمی است.
برای انجام تست، بیمار به پشت دراز می‌کشد و پروب دستگاه به آرامی روی پوست سمت راست شکم (روی کبد) قرار می‌گیرد.
در طول تست، چند ارتعاش خفیف حس می‌شود اما هیچ احساس ناراحت‌کننده یا تهاجمی وجود ندارد.
تست معمولاً بین ۵ تا ۱۰ دقیقه طول می‌کشد و بلافاصله پس از آن بیمار می‌تواند به فعالیت روزانه خود بازگردد.
عدد فیبرو اسکن به چه معناست؟ تفسیر نتایج و درجات فیبروز
نتایج دستگاه فیبرو اسکن به‌صورت اعدادی بر حسب کیلوپاسکال (kPa) گزارش می‌شود. این اعداد نشان‌دهنده میزان سفتی یا فیبروز کبد هستند:
| مقدار (kPa) | تفسیر احتمالی فیبروز |
|---|---|
| < 6.0 | طبیعی |
| 6.0 – 7.9 | فیبروز خفیف (F1) |
| 8.0 – 9.9 | فیبروز متوسط (F2) |
| 10.0 – 12.4 | فیبروز شدید (F3) |
| ≥ 12.5 | سیروز (F4) |
جدول بالا نشان‌دهنده تفسیر عددی نتایج دستگاه فیبرو اسکن است که بر اساس واحد کیلوپاسکال (kPa)، میزان سفتی یا فیبروز کبد را مشخص می‌کند. اعداد کمتر از ۶ به‌طور معمول نشانه کبد سالم و بدون فیبروز هستند. با افزایش عدد، شدت فیبروز نیز بیشتر شده و به‌ترتیب از فیبروز خفیف (F1) تا سیروز کامل (F4) دسته‌بندی می‌شود. مقدار ۱۲.۵ kPa یا بیشتر معمولاً نشان‌دهنده آسیب جدی و سیروز پیشرفته است که نیاز به پیگیری دقیق دارد. این تفسیر باید حتماً همراه با نتایج آزمایش‌های خونی و نظر پزشک متخصص انجام شود.
برای چربی کبد نیز از مقدار CAP (Controlled Attenuation Parameter) استفاده می‌شود که میزان استئاتوز را نشان می‌دهد. تفسیر نهایی باید توسط پزشک انجام شود.
آیا دستگاه فیبرو اسکن برای همه بیماران قابل استفاده است؟
در بیشتر افراد، دستگاه فیبرو اسکن انتخابی عالی و بی‌خطر است؛ اما در برخی شرایط ممکن است دقت تست کاهش یابد یا استفاده از آن ممکن نباشد:
افراد بسیار چاق (BMI بالا)
در افرادی که شاخص توده بدنی (BMI) آن‌ها بسیار بالا است، لایه‌های ضخیم چربی شکمی می‌توانند مانع عبور دقیق امواج فیبرو اسکن شوند. این موضوع ممکن است باعث نتایج اشتباه یا غیرقابل تفسیر شود. برای چنین مواردی، فیبرو اسکن دارای پروب XL مخصوص بیماران چاق است که قدرت نفوذ بیشتری دارد. استفاده از این پروب دقت و قابلیت اعتماد تست را به‌شکل قابل توجهی افزایش می‌دهد.
بیماران با تجمع زیاد مایع شکمی (آسیت)
در بیماران مبتلا به آسیت، یعنی تجمع مایع آزاد در شکم که اغلب در مراحل پیشرفته بیماری کبدی دیده می‌شود، انجام تست فیبرو اسکن امکان‌پذیر نیست. چون امواج ارتعاشی نمی‌توانند از مایع عبور کرده و به کبد برسند. در این موارد باید از روش‌های جایگزین مانند بیوپسی یا سونوگرافی تخصصی استفاده شود تا وضعیت فیبروز ارزیابی شود.
زنان باردار
استفاده از دستگاه فیبرو اسکن در بارداری بی‌خطر در نظر گرفته می‌شود، اما در سه‌ماهه اول بارداری بهتر است از انجام آن خودداری شود مگر در صورت نیاز پزشکی و با نظر پزشک متخصص. از آن‌جا که هیچ ماده رادیواکتیو یا خطر مستقیم برای جنین وجود ندارد، در سایر مراحل بارداری و با احتیاط می‌توان این تست را انجام داد. در هر حال، تصمیم‌گیری نهایی باید با مشورت دقیق پزشک انجام شود.
افراد زیر ۱۸ سال
در کودکان و نوجوانان، استفاده از دستگاه فیبرو اسکن ممکن است به دقت و تجربه اپراتور بستگی داشته باشد. دستگاه فیبرو اسکن دارای پروب مخصوص کودکان است که برای اندازه‌گیری دقیق‌تر در این گروه سنی طراحی شده است. در بسیاری از موارد، این تست در کودکان مبتلا به بیماری‌های کبدی ارثی یا متابولیک مورد استفاده قرار می‌گیرد، ولی تفسیر نتایج نیازمند تخصص ویژه در هپاتولوژی کودکان است.
مزایا و محدودیت‌های فیبرو اسکن نسبت به سایر روش‌های تصویربرداری
مزایا دستگاه فیبرو اسکن:
غیرتهاجمی و بدون درد
دستگاه فیبرو اسکن بدون نیاز به سوزن، جراحی یا بیهوشی انجام می‌شود و دردی برای بیمار ایجاد نمی‌کند. برخلاف بیوپسی کبد که ممکن است موجب ناراحتی یا عوارض پس از نمونه‌برداری شود، این روش بسیار امن و راحت است. همین ویژگی باعث می‌شود بسیاری از بیماران بدون ترس یا نگرانی تست را انجام دهند.
سریع و آسان
روند انجام تست معمولاً کمتر از ۱۰ دقیقه زمان می‌برد و بیمار بلافاصله می‌تواند به فعالیت‌های روزمره خود بازگردد. این سادگی و سرعت، آن را به گزینه‌ای مناسب برای کلینیک‌های شلوغ و بیماران پرمشغله تبدیل کرده است.
قابل تکرار در بررسی‌های دوره‌ای
از آن‌جا که دستگاه فیبرو اسکن غیرتهاجمی است، می‌توان آن را چندین‌بار در سال برای پایش پیشرفت بیماری یا پاسخ به درمان تکرار کرد. این ویژگی در بیماری‌هایی مانند کبد چرب یا هپاتیت مزمن که نیاز به پیگیری منظم دارند بسیار مهم است.
بدون نیاز به بیهوشی یا بستری
در این روش، برخلاف بیوپسی، نیازی به خواب‌آور، داروهای آرام‌بخش یا بستری موقت در بیمارستان نیست. بیمار می‌تواند به‌صورت سرپایی، تست را انجام داده و در همان روز نتایج را دریافت کند.
هزینه پایین‌تر از بیوپسی
در بیشتر مراکز، هزینه انجام فیبرو اسکن کمتر از بیوپسی است، زیرا نیازی به تجهیزات بیمارستانی، داروهای خاص یا تیم اتاق عمل ندارد. از این‌رو برای بیماران و سیستم‌های درمانی گزینه‌ای مقرون‌به‌صرفه‌تر محسوب می‌شود.
محدودیت‌ها:
دقت پایین در بیماران با چاقی مفرط یا آسیت
در افرادی با چاقی شدید یا تجمع مایع شکمی (آسیت)، امواج دستگاه ممکن است به‌درستی به کبد نرسند. این موضوع باعث کاهش دقت یا نامعتبر شدن نتایج می‌شود. استفاده از پروب‌های مخصوص XL در بیماران چاق می‌تواند تا حدی این مشکل را رفع کند.
عدم توانایی تشخیص التهاب یا سرطان
دستگاه فیبرو اسکن تنها میزان سفتی یا چربی کبد را اندازه‌گیری می‌کند و برای شناسایی التهاب فعال یا تومورها کاربردی ندارد. در صورتی‌که پزشک به سرطان یا عفونت مشکوک باشد، روش‌هایی مانند بیوپسی یا MRI دقیق‌تر هستند.
نیاز به دستگاه و اپراتور مجرب برای دقت بالا
اگرچه کار با دستگاه فیبرو اسکن ساده به‌نظر می‌رسد، اما تفسیر دقیق نتایج نیاز به تجربه و دانش پزشکی دارد. همچنین، دستگاه باید کالیبره و در وضعیت مناسب فنی باشد تا نتایج قابل اعتماد ارائه دهد. در مراکز غیرتخصصی، احتمال تفسیر اشتباه یا نتایج نامعتبر وجود دارد.
آمادگی‌های لازم قبل از انجام فیبرو اسکن چیست؟
ناشتایی حداقل ۳ تا ۴ ساعت قبل از انجام تست
پیش از انجام و کار با دستگاه فیبرو اسکن ، بهتر است بیمار حداقل ۳ تا ۴ ساعت ناشتا باشد. این ناشتایی کمک می‌کند تا گازهای شکمی و پر بودن معده، مانع عبور امواج دستگاه از پوست به کبد نشوند. وجود غذا یا نوشیدنی در معده می‌تواند دقت اندازه‌گیری سفتی کبد را کاهش دهد. نوشیدن آب ساده در مقدار کم مجاز است مگر اینکه پزشک نظر دیگری داشته باشد.
پوشیدن لباس راحت برای دسترسی به ناحیه شکم
لباس‌های تنگ، کمربند و پوشش‌هایی که دسترسی به پهلوی راست شکم را سخت می‌کنند، در حین تست مشکل‌ساز می‌شوند. توصیه می‌شود بیمار لباس راحت و گشاد بپوشد تا اپراتور بتواند به‌راحتی پروب دستگاه را روی ناحیه بین دنده‌ها قرار دهد. استفاده از تی‌شرت یا لباس دکمه‌دار در بالا تنه می‌تواند کار را ساده‌تر کند.
خودداری از مصرف الکل یا غذاهای سنگین شب قبل از تست
نوشیدن مشروبات الکلی یا مصرف وعده‌های پرچرب و حجیم در شب پیش از تست می‌تواند وضعیت کبد را به‌طور موقت تغییر دهد. این موضوع ممکن است باعث بالا رفتن مصنوعی میزان چربی یا سفتی کبد شود و نتیجه را غیرواقعی جلوه دهد. بنابراین، رعایت رژیم غذایی سبک و سالم شب قبل از انجام تست ضروری است.
اطلاع به پزشک درباره بیماری‌ها یا داروهای مصرفی
اگر بیمار داروهای خاص مانند دیورتیک‌ها، داروهای کبدی یا مکمل‌های گیاهی مصرف می‌کند، باید حتماً پزشک را در جریان بگذارد. برخی داروها می‌توانند بر روی عملکرد کبد تأثیر بگذارند یا تفسیر نتایج دستگاه فیبرو اسکن را دشوار کنند. همچنین اطلاع از بیماری‌هایی مانند آسیت، نارسایی قلبی یا دیابت به پزشک کمک می‌کند تصمیم‌گیری دقیق‌تری درباره انجام تست داشته باشد.
پرسش‌های پرتکرار بیماران درباره تست و دستگاه فیبرو اسکن
آیا فیبرو اسکن می‌تواند جایگزین بیوپسی باشد؟
در بسیاری از موارد، به‌ویژه در ارزیابی بیماران مبتلا به کبد چرب، هپاتیت مزمن یا پیگیری درمان، فیبرو اسکن می‌تواند جایگزین بیوپسی باشد. این روش غیرتهاجمی است و خطرات کمتری دارد. با این حال، در برخی شرایط خاص مانند تشخیص التهاب فعال، بررسی تغییرات سلولی مشکوک به سرطان یا بیماری‌های با الگوی پیچیده بافتی، هنوز هم بیوپسی لازم است. تصمیم نهایی باید بر عهده پزشک متخصص و با توجه به شرایط بالینی بیمار باشد.
تست چند وقت یکبار باید انجام شود؟
فاصله بین تست‌ها به نوع بیماری کبدی و شدت آن بستگی دارد. برای مثال، در بیماران با کبد چرب ساده، ممکن است هر ۱۲ تا ۱۸ ماه یکبار کافی باشد. اما در بیماران مبتلا به فیبروز متوسط یا سیروز، تست ممکن است هر ۶ ماه برای پایش پاسخ به درمان یا تشدید آسیب انجام شود. تکرار تست باید با نظر پزشک و همراه با آزمایش‌های خون و علائم بالینی تنظیم شود.
آیا فیبرو اسکن می‌تواند پیشرفت یا بهبود بیماری را نشان دهد؟
بله، یکی از مزایای مهم فیبرو اسکن همین ویژگی است. کاهش عدد فیبروز در گزارش‌های پی‌در‌پی نشان می‌دهد که کبد در مسیر بهبودی قرار دارد و درمان مؤثر بوده است. در مقابل، افزایش عدد می‌تواند هشداری برای پیشرفت بیماری یا نیاز به تغییر رویکرد درمانی باشد. این قابلیت پایش مداوم، آن را به ابزاری ارزشمند در مدیریت بیماری‌های مزمن کبدی تبدیل کرده است.
نتیجه تست دقیق و قطعی است؟
خیلی دقیق، اما تفسیر آن باید همراه با آزمایش خون، سونوگرافی و شرح حال کامل انجام شود.
آیا تست فیبرو اسکن بیمه دارد؟
در برخی مراکز دولتی تحت پوشش است، اما در مراکز خصوصی هزینه‌بر است.
کلام آخر
سلامت کبد، یعنی سلامت تمام بدن. دستگاه فیبرو اسکن با دقت بالا، راحتی بیمار و سرعت اجرا، به یکی از بهترین روش‌های بررسی وضعیت کبد تبدیل شده است.
اگر سابقه کبد چرب، هپاتیت یا سایر بیماری‌های کبدی دارید، این تست می‌تواند زنگ خطرها را زودتر از بروز علائم به شما نشان دهد.
در بای بای سرطان با علم، آگاهی و مراقبت، قدمی پیش‌تر از بیماری‌ها حرکت می‌کنیم. برای مراقبت از کبدتان، امروز اقدام کنید
