سرطان یک بیماری پیچیده است که اغلب سوالاتی را در مورد منشأ آن و اینکه آیا می‌تواند از والدین به ارث برسد ایجاد می‌کند. آشنایی با نقش ژنتیک در سرطان می‌تواند اطلاعاتی در مورد چگونگی ایجاد آن و نحوه مدیریت خطر این بیماری ارائه دهد. پس با این مقاله از بای بای سرطان همراه باشید تا ببینیم سرطان از پدر به ارث میرسد یا مادر.
وراثت ژنتیکی سرطان
سرطان اصطلاحی است که گروهی از بیماری‌ها را توصیف می‌کند که در آن سلول‌های بدن به‌طور غیرقابل کنترلی رشد می‌کنند و به قسمت‌های دیگر گسترش می‌یابند. افراد می‌دانند که عوامل سبک زندگی مانند سیگار کشیدن یا قرار گرفتن بیش از حد در معرض نور خورشید می‌تواند منجر به سرطان شود اما همه نمی‌دانند که سرطان می‌تواند با ژن‌های ما نیز مرتبط باشد.
ژن‌ها واحدهای کوچکی در داخل سلول‌های ما هستند که دستورالعمل‌هایی را برای نحوه عملکرد بدن ما حمل می‌کنند. گاهی اوقات تغییرات در این ژن‌ها می‌تواند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهد. این تغییرات می‌توانند ارثی باشند به این معنی که از پدر و مادر به شما منتقل شدند اما چگونه این اتفاق می‌افتد؟ آیا می‌توانید سرطان را از مادر، پدر یا هر دو به ارث ببرید؟
ژنتیک و سرطان
برای رسیدن به جواب این سوال که سرطان چگونه به ارث میرسد باید با برخی از اصول اولیه ژنتیک شروع کنیم. بدن ما از میلیاردها سلول تشکیل شده است. در داخل هر سلول یک هسته وجود دارد که مانند مرکز کنترل آن عمل می‌کند. در داخل هسته کروموزوم‌ها قرار دارند و کروموزوم‌ها از DNA تشکیل شده‌اند. DNA یا دی‌اکسی ریبونوکلئیک اسید مولکولی است که تمام دستورالعمل‌های ژنتیکی را برای چگونگی رشد، عملکرد و رشد بدن ما حمل می‌کند.
ژن‌ها بخش‌های خاصی از DNA هستند. ژن‌ها را به عنوان دستورالعمل‌های فردی در یک کتابچه راهنمای بزرگ در نظر بگیرید. هر ژن حاوی دستورالعمل‌هایی برای ساخت یک پروتئین خاص است. پروتئین‌ها مولکول‌های ضروری هستند که بیشتر کار را در سلول‌های ما انجام می‌دهند، از ساخت ساختارهای سلولی گرفته تا ارسال سیگنال‌ها و دریافت پاسخ‌های ایمنی.
گاهی اوقات تغییراتی که جهش نیز نامیده می‌شود در این ژن‌ها رخ می‌دهد. جهش مانند یک اشتباه تایپی در کتابچه راهنمای دستورالعمل است. این امر می‌تواند به چند طریق اتفاق بیفتد:
- اشتباهات تصادفی: اشتباهات تصادفی با تقسیم و تکثیر سلول‌ها در DNA ما رخ می‌دهد. بیشتر این اشتباهات بی ضرر هستند اما برخی از آنها می‌توانند منجر به سرطان شوند.
- عوامل محیطی: قرار گرفتن در معرض برخی مواد مانند مواد شیمیایی موجود در دود تنباکو یا اشعه ماوراء بنفش خورشید می‌تواند باعث جهش در DNA ما شود.
- تغییرات ارثی: برخی جهش‌ها از والدین به ارث می‌رسند. اگر یکی از پدر و مادر یا هر دو حامل یک ژن جهش یافته باشند می‌توانند آن را از طریق سلول‌های تخمک یا اسپرم به فرزندان خود منتقل کنند.
هنگامی که یک جهش روی ژنی که رشد سلولی را کنترل می‌کند تأثیر می‌گذارد می‌تواند باعث رشد غیرقابل کنترل سلول‌ها شود و منجر به سرطان شود. به عنوان مثال برخی از ژن‌ها مانند پدال گاز در خودرو عمل می‌کنند و به سلول‌ها دستور می‌دهند که رشد و تقسیم شوند. اگر جهش این ژن را بیش از حد فعال کند مانند این است که پدال گاز گیر کرده و سلول‌ها به رشد خود ادامه می‌دهند. ژن‌های دیگر مانند ترمز عمل می‌کنند و به سلول‌ها می‌گویند که چه زمانی رشد خود را متوقف کنند یا زمانی که آسیب دیدند بمیرند. اگر جهش باعث از کار افتادن این ژن‌های «ترمز» شود، سلول‌ها می‌توانند خارج از کنترل رشد کنند و منجر به سرطان شوند.
تغییرات ژنتیکی ارثی و خطر سرطان
تغییرات ژنتیکی ارثی از بدو تولد در هر سلول بدن وجود دارد و می‌تواند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهد. توجه به این نکته مهم است که به ارث بردن یک تغییر ژنتیکی مرتبط با سرطان به این معنی نیست که فرد قطعاً به سرطان مبتلا خواهد شد. این اتفاق فقط به این معنی است که خطر آنها در مقایسه با افرادی که جهش ندارند بیشتر است.
نمونه‌ای از تغییرات ژنتیکی ارثی، ژن‌های BRCA1 و BRCA2 است. جهش در این ژن‌ها به طور قابل توجهی خطر ابتلا به سرطان سینه و تخمدان را افزایش می‌دهد. اگر والدینی دارای جهش BRCA1 یا BRCA2 باشند 50 درصد احتمال دارد که جهش را به فرزند خود منتقل کنند. این امر به این دلیل است که هر فرد دو نسخه از هر ژن را به ارث می‌برد، یکی از مادر و دیگری از پدرش. اگر یکی از این نسخه‌ها جهش یافته باشد می‌تواند منجر به افزایش خطر سرطان شود.
سندرم سرطان خانوادگی
به نظر میرسد در بعضی خانواده‌ها انواع خاصی از سرطان بیشتر از آنچه که به طور معمول انتظار می‌رود رخ می‌دهد. این خانواده‌ها ممکن است دارای بیماری‌ای باشند که به عنوان سندرم سرطان خانوادگی یا سندرم سرطان ارثی شناخته می‌شود. این سندرم‌ها به دلیل تغییرات ژنتیکی ارثی ایجاد می‌شوند که خطر ابتلا به برخی سرطان‌ها را افزایش می‌دهد.
به عنوان مثال پولیپوز آدنوماتوز خانوادگی (FAP) یک سندرم سرطان ارثی است که در اثر جهش در ژن APC ایجاد می‌شود. افراد مبتلا به FAP در معرض خطر بسیار بالایی برای ابتلا به سرطان کولورکتال در سنین پایین هستند. سندرم لینچ که در اثر جهش در ژن‌های مسئول ترمیم DNA ایجاد می‌شود نیز خطر ابتلا به چندین نوع سرطان از جمله سرطان روده بزرگ، آندومتر و تخمدان را افزایش می‌دهد.
اما همه سرطان‌هایی که در خانواده‌ها از نسلی به نسل بعد منتقل می‌شوند به دلیل سندرم‌های سرطان ارثی نیستند. گاهی اوقات عوامل محیطی مشترک یا عادات سبک زندگی مانند سیگار کشیدن یا رژیم غذایی خطر ابتلا به سرطان را در میان اعضای خانواده افزایش می‌دهد. بعضی از خانواده‌ها ممکن است ترکیبی از بسیاری از انواع ژنتیکی داشته باشند که هر کدام به جای یک جهش غالب، تأثیر کمی بر خطر سرطان دارند.
تغییرات ژنتیکی ارثی و تغییرات اکتسابی
دانستن تفاوت بین تغییرات ژنتیکی ارثی و اکتسابی برای درک چگونگی ایجاد سرطان مهم است. هر دو نوع تغییر می‌توانند در ایجاد سرطان نقش داشته باشند اما این اتفاق به روش‌های مختلفی رخ می‌دهند.
تغییرات ژنتیکی ارثی
تغییرات ژنتیکی ارثی که به عنوان جهش‌های ژرمینی نیز شناخته می‌شوند از والدین به فرزندانشان منتقل می‌شوند. این تغییرات از بدو تولد در هر سلول بدن وجود دارد. آنها در DNA سلول تخمک یا اسپرمی که فرد از آن باردار شده است یافت می‌شود. اگر یکی از والدین حامل یک ژن جهش یافته باشد 50 درصد احتمال دارد که این جهش را به فرزند خود منتقل کند. جهش‌های ارثی می‌توانند خطر ابتلا به انواع خاصی از سرطان را افزایش دهند اما تضمینی برای توسعه سرطان نیستند. این جهش‌ها صرفا احتمال ابتلا را افزایش می‌دهند و غربالگری منظم و اقدامات پیشگیرانه را برای کسانی که حامل آنها هستند بسیار مهم می‌کند.
تغییرات ژنتیکی اکتسابی (سرطان از پدر به ارث میرسد یا مادر)
تغییرات ژنتیکی اکتسابی که به عنوان جهش جسمی نیز شناخته می‌شوند از والدین به ارث نمی رسد و در عوض در مقطعی از زندگی فرد رخ می‌دهند. این تغییرات نتیجه خطاهایی هستند که هنگام تقسیم سلول‌ها اتفاق می‌افتد یا ناشی از عوامل محیطی مانند قرار گرفتن در معرض مواد سرطان‌زا خواهد بود. جهش‌های اکتسابی برخلاف جهش‌های ارثی در تمام سلول‌های بدن وجود ندارند. این جهش‌ها فقط در سلول‌هایی یافت می‌شوند که جهش را ایجاد می‌کنند و این سلول‌های جهش‌یافته می‌توانند رشد کرده و تقسیم شوند تا تومور ایجاد کنند.
برخی از عوامل محیطی رایج که می‌توانند باعث تغییرات ژنتیکی اکتسابی شوند عبارتند از:
- دود تنباکو: مواد شیمیایی موجود در دود تنباکو می‌تواند به DNA آسیب برساند و منجر به جهش‌هایی شود که باعث سرطان ریه و سایر انواع سرطان می‌شود.
- اشعه ماوراء بنفش: اشعه ماوراء بنفش (UV) از خورشید یا تخت‌های برنزه می‌تواند باعث آسیب DNA در سلول‌های پوست شده و منجر به سرطان پوست شود.
- ویروس: برخی از ویروس‌ها مانند ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) و ویروس اپستین بار (EBV) می‌توانند تغییراتی در DNA ایجاد کنند که خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد.
- مواد شیمیایی: قرار گرفتن در معرض برخی مواد شیمیایی در محل کار یا محیط می‌تواند خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهد. به عنوان مثال قرار گرفتن در معرض آزبست با مزوتلیوما که نوعی سرطان است که پوشش ریه‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد مرتبط است.
توجه به این نکته مهم است که بیشتر سرطان‌ها به دلیل ترکیبی از تغییرات ژنتیکی اکتسابی و ارثی ایجاد می‌شوند. جهش‌های ارثی به طور قابل توجهی خطر ابتلا را افزایش می‌دهند اما اکثر سرطان‌ها به دلیل جهش‌های اکتسابی در طول زندگی فرد ایجاد می‌شوند. این جهش‌ها در طول زمان در سلول‌ها انباشته می‌شوند و هر چه جهش‌های بیشتری انباشته شوند خطر سرطانی شدن آن سلول‌ها بیشتر می‌شود.
مکانیسم‌های ترمیم DNA
بدن ما دارای مکانیسم‌های طبیعی ترمیم DNA است که به اصلاح جهش‌هایی که در سلول‌های ما رخ می‌دهد کمک می‌کند. این مکانیسم‌ها برای حفظ یکپارچگی اطلاعات ژنتیکی و پیشگیری از سرطان بسیار مهم هستند. زمانی که این سیستم‌های ترمیم شکست می‌خورند یا تحت تأثیر جهش‌های زیاد قرار می‌گیرند خطر ابتلا به سرطان افزایش می‌یابد. به عنوان مثال افرادی مانند افراد مبتلا به سندرم لینچ که دارای جهش‌های ارثی در ژن‌هایی بوده که مسئول ترمیم DNA هستند در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به انواع خاصی از سرطان هستند زیرا سلول‌های آنها کمتر قادر به رفع آسیب DNA هستند.
توارث والدین ژن‌های مرتبط با سرطان
اکنون که تفاوت بین تغییرات ژنتیکی ارثی و اکتسابی را درک کردیم به نحوه به ارث بردن ژن‌های مرتبط با سرطان از پدر و مادر می‌پردازیم. هم مادر و هم پدر می‌توانند تغییرات ژنتیکی را که خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد منتقل کنند.
هر فرد دو نسخه از هر ژن دارد که یکی از مادر و دیگری از پدرش به ارث رسیده است. این ژن‌ها می‌توانند حامل جهش‌هایی باشند که خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد. اگر والدین جهشی در ژنی داشته باشند که خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد، احتمال انتقال آن جهش به فرزندانشان 50 درصد است. این به این دلیل است که در طول تولیدمثل، والدین به طور تصادفی یکی از دو نسخه خود از هر ژن را به فرزندشان می‌دهند.
بسیاری از جهش‌های ژنتیکی مرتبط با سرطان در الگوی اتوزومال غالب به ارث می‌رسند. این بدان معناست که داشتن تنها یک کپی از ژن جهش یافته (به ارث رسیده از مادر یا پدر) برای افزایش خطر ابتلا به سرطان کافی است.
مشاوره و آزمایش ژنتیک
مشاوره ژنتیک می‌تواند برای خانواده‌هایی که سابقه سرطان دارند بسیار مفید باشد. مشاور ژنتیک یک متخصص مراقبت‌های بهداشتی است که برای ارزیابی خطر بیماری‌های ارثی از جمله سرطان آموزش دیده است. این مشاوران به افراد و خانواده‌ها کمک می‌کنند تا خطرات ژنتیکی خود را درک کنند، تصمیم بگیرند که آیا آزمایش ژنتیکی انجام دهند یا خیر و نتایج این آزمایش‌ها را تفسیر کنند.
آزمایش ژنتیک شامل آنالیز DNA فرد برای جستجوی جهش‌هایی است که خطر ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد. این کار معمولاً با استفاده از نمونه خون، بزاق یا سلول‌های داخل گونه انجام می‌شود. این آزمایش مشخصمی کند که آیا فرد حامل جهش در ژنی مانند BRCA1 یا BRCA2 است یا خیر. اگر جهش یافت شود، مشاور ژنتیک می‌تواند توضیح دهد که این تشخیص برای خطر سرطان فرد چه معنایی دارد و درباره گزینه‌های مدیریت این خطر مشورت بدهد.
اگر تحت آزمایش ژنتیکی قرار گرفتید و متوجه شدید که حامل یک جهش هستید مهم است که این اطلاعات را با اعضای خانواده خود به اشتراک بگذارید. آنها نیز ممکن است در معرض خطر باشند و می‌توانند از مشاوره و آزمایش ژنتیک سود ببرند. این تست می‌تواند به آنها کمک کند تا خطرات مرتبط با ابتلا به سرطان را بشناسند و اقداماتی برای حافظت از سلامت خود انجام دهند.
آزمایش ژنتیک فواید زیادی دارد اما چالش‌ها و ملاحظاتی نیز هست که باید در نظر داشت. برای برخی افراد آگاهی از اینکه حامل یک جهش ژنتیکی هستند می‌تواند استرس زا و اضطراب آور باشد. داشتن حمایت از پزشکان، مشاوران و عزیزان خود هنگام انجام این فرآیند بسیار مهم است. آزمایش ژنتیکی گاهی اوقات می‌تواند نتایج نامطمئن یا غیرقطعی را نشان دهد که تفسیر آنها را دشوار می کند.
کلام آخر
آشنایی با جنبه‌های ژنتیکی سرطان اطلاعات ارزشمندی را در مورد چگونگی توسعه و گسترش این بیماری ارائه می‌دهد. چه از پدر و مادر به ارث رسیده باشد و چه ناشی از عوامل محیطی و تغییرات ژنتیکی تصادفی باشد، دانستن خطر ژنتیکی به شما این توانایی را می‌دهد تا تصمیمات آگاهانه‌ای در مورد سلامت خود بگیرید. با انجام اقدامات پیشگیرانه می‌توانید خطر سرطان خود را بهتر مدیریت کرده و برای تشخیص زودهنگام و درمان موثر تلاش کنید.
منابع:
