تجمع مایع در فضای اطراف ریه‌ها (فضای پلور) یکی از مشکلات شایع در بیماران مبتلا به سرطان‌های پیشرفته است. این وضعیت که پلورال افیوژن یا مایع پلور نام دارد، می‌تواند باعث تنگی نفس شدید، درد قفسه سینه و سرفه شود و زندگی روزمره بیمار را مختل کند. مدیریت و تخلیه به‌موقع این مایع نقش مهمی در کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی بیماران سرطانی دارد. به بیان ساده، با خارج کردن این مایع اضافی، ریه دوباره فضای کافی برای باز شدن پیدا می‌کند و بیمار راحت‌تر نفس می‌کشد.
در این مقاله، روش‌های اصلی تخلیه مایع پلور – یعنی توراسنتز (کشیدن مایع با سوزن) و چست‌تیوب (قرار دادن لوله در قفسه سینه) – را به زبان ساده توضیح می‌دهیم و مزایا و خطرات هر یک را بیان می‌کنیم. این اطلاعات به بیماران مبتلا به سرطان ریه، سرطان پستان، مزوتلیوما و سایر سرطان‌هایی که باعث تجمع مایع در پلور می‌شوند کمک می‌کند با آگاهی بیشتر، مسیر مقابله با بیماری را طی کنند و یک قدم به گفتن «بای بای سرطان» نزدیک‌تر شوند.
مایع پلور چیست و چرا در سرطان‌ها جمع می‌شود؟
برای فهم علت تخلیه مایع، ابتدا باید بدانیم مایع پلور چیست. ریه‌های ما توسط دو لایه نازک به نام پرده جنب یا پلورا پوشیده شده‌اند. یکی از این لایه‌ها سطح بیرونی ریه را می‌پوشاند و دیگری سطح داخلی دیواره قفسه سینه را. در فضای باریکی که بین این دو لایه وجود دارد (فضای پلور)، مقدار کمی مایع به صورت طبیعی وجود دارد که حرکت روان ریه‌ها در هنگام تنفس را ممکن می‌سازد. اما در برخی بیماری‌ها – از جمله سرطان‌ها – میزان این مایع به‌طور غیرطبیعی افزایش می‌یابد. به این تجمع غیرطبیعی مایع در فضای پلور، پلورال افیوژن (تجمع مایع جنب) گفته می‌شود.
در بیماران سرطانی به‌ویژه در مراحل پیشرفته، چند علت می‌تواند باعث این وضعیت شود:
- گسترش سلول‌های سرطانی به پرده جنب: سلول‌های سرطان (مثلاً از ریه یا پستان) ممکن است به پلورا پخش شوند و باعث التهاب پرده جنب شوند. این التهاب، تولید مایع را افزایش می‌دهد و خروج آن را دشوار می‌کند. در نتیجه، مایع میان دولایه پلورا جمع می‌شود.
- انسداد مسیرهای لنفاوی توسط تومور: به طور طبیعی مایع پلور توسط عروق لنفاوی جذب می‌شود. اگر سرطان این عروق را مسدود کند، مایع جذب نشده و انباشته می‌گردد.
- ترشح مواد التهابی توسط تومور: برخی سرطان‌ها موادی ترشح می‌کنند که موجب نشت مایع از رگ‌ها به فضای پلور می‌شود.
جمع شدن مایع پلور در سرطان‌ها پدیده‌ای نسبتاً شایع است. به طوری که پلورال افیوژن بدخیم (تجمع مایع ناشی از سرطان) در بسیاری از بیماران مبتلا به سرطان‌های ریه، پستان، لنفوم، لوکمیا و مزوتلیوما دیده می‌شود. این مایع اضافی ریه را تحت فشار قرار می‌دهد و نمی‌گذارد ریه به‌طور کامل باز شود. در نتیجه بیمار احساس تنگی نفس می‌کند و مجبور می‌شود سطحی‌تر و سریع‌تر نفس بکشد تا اکسیژن کافی به بدن برساند. به علاوه، ممکن است درد مبهمی در پهلو یا قفسه سینه احساس شود و سرفه‌های خشک بروز کند.
علت تجمع مایع پلور در سرطان می‌تواند مستقیم یا غیرمستقیم به خود سرطان مربوط باشد. مستقیم به این معنی که حضور سلول‌های بدخیم در پلورا باعث افیوژن شود (مثلاً در مزوتلیوما که سرطانی در پلوراست، تقریباً همیشه مایع جنب ایجاد می‌شود). غیرمستقیم یعنی سرطان در جای دیگری است ولی عوارض آن (مثلاً نارسایی قلبی، عفونت ریوی یا آمبولی ریه در بیمار سرطانی) سبب افیوژن شده‌اند. به هر حال، هنگامی که بیمار سرطانی دچار پلورال افیوژن می‌شود، معمولاً بیماری در مرحله پیشرفته قرار دارد و هدف اصلی درمان، کنترل علائم و بهبود راحتی بیمار خواهد بود.
روش‌های تخلیه مایع پلور
خوشبختانه برای تخلیه مایع پلور و کاهش فشار روی ریه‌ها، اقدامات پزشکی موثری وجود دارد. مهم‌ترین این روش‌ها که در اینجا به زبان ساده توضیح می‌دهیم عبارتند از: توراسنتز (Thoracentesis) و چِست‌تیوب (Chest Tube). انتخاب هر کدام از این روش‌ها بستگی به میزان مایع، سرعت تجمع مجدد آن و حال عمومی بیمار دارد. در بسیاری موارد ابتدا از توراسنتز برای نمونه‌برداری و کاهش مایع استفاده می‌شود؛ اگر مایع زیاد باشد یا پس از مدتی بازگردد، ممکن است نیاز به گذاشتن چست‌تیوب باشد.
هدف هر دو روش یکی است: خارج کردن مایع اضافی از اطراف ریه و کمک به نفس کشیدن بهتر بیمار. اما شیوه انجام و مدت زمان و برخی جزئیات آن‌ها با هم تفاوت دارد که در ادامه مقایسه خواهیم کرد.
توراسنتز چیست و چگونه انجام می‌شود؟
توراسنتز یک روش پزشکی کم‌تهاجمی برای خارج کردن مایع پلور با استفاده از سوزن است. این کار معمولاً توسط پزشک ریه (پولمونولوژیست) یا رادیولوژیست با کمک تصویربرداری (معمولاً سونوگرافی) انجام می‌شود تا محل تجمع مایع به‌دقت مشخص گردد. قبل از شروع، پوست ناحیه بی‌حس می‌شود (تزریق بی‌حسی موضعی بین دنده‌ها) تا درد به حداقل برسد. سپس بیمار معمولاً در حالت نشسته و کمی به جلو خم شده قرار می‌گیرد و پزشک یک سوزن نازک را از بین دنده‌ها وارد فضای پلور می‌کند.
هنگامی که نوک سوزن به محل مایع رسید، پزشک سرنگ متصل به سوزن را آرام‌آرام می‌کشد و مایع را بیرون می‌کشد. در برخی موارد به جای سرنگ، یک لوله‌ی باریک (کاتتر) موقتاً از طریق سوزن درون فضای پلور قرار داده می‌شود تا مایع راحت‌تر تخلیه گردد. به محض خارج کردن مقدار کافی مایع (معمولاً چند صد سی‌سی تا حداکثر حدود ۱ تا ۱٫۵ لیتر)، سوزن و کاتتر بیرون کشیده شده و محل با یک بانداژ کوچک پوشانده می‌شود.
کل این پروسیجر معمولاً سریع است و حدود ۱۰ تا ۱۵ دقیقه طول می‌کشد. اکثر بیماران می‌توانند پس از توراسنتز چند ساعت تحت نظر قرار گرفته و در همان روز به خانه بروند مگر اینکه شرایط خاصی نیاز به بستری شدن داشته باشد.
توراسنتز علاوه بر کاهش علائم، یک جنبه تشخیصی مهم نیز دارد. مایع به‌دست‌آمده به آزمایشگاه فرستاده می‌شود تا وجود سلول‌های سرطانی یا نشانه‌های عفونت در آن بررسی گردد. این کار به پزشکان کمک می‌کند تا تشخیص دهند افیوژن به دلیل سرطان است یا علت دیگری (مثلاً عفونت) دارد و بر اساس آن برنامه درمانی مناسبی طرح‌ریزی کنند.
احساس درد طی توراسنتز معمولاً حداقل است، زیرا ناحیه بی‌حس شده و ورود سوزن ممکن است تنها کمی احساس فشار یا ناراحتی ایجاد کند. بیمار ممکن است در هنگام خروج مایع احساس سبک شدن قفسه سینه و راحتی در تنفس کند زیرا فشار روی ریه کاهش می‌یابد. پزشکان حین کار علائم حیاتی بیمار را کنترل می‌کنند تا در صورت بروز هر مشکلی (مثلاً سرگیجه یا افت فشار) سریعا رسیدگی نمایند.
چست‌تیوب چیست و چگونه انجام می‌شود؟
چِست‌تیوب به زبان ساده همان لوله تخلیه‌کننده قفسه سینه است که برای خارج کردن مایع، هوا یا دیگر ترشحات از فضای پلور به کار می‌رود. هنگامی که حجم مایع پلور خیلی زیاد باشد یا مایع پس از یک بار تخلیه دوباره به سرعت جمع شود، پزشکان معمولاً به جای تکرار مکرر توراسنتز، اقدام به گذاشتن چست‌تیوب می‌کنند.
در این روش، پس از بی‌حسی موضعی (مشابه توراسنتز)، یک برش کوچک روی پوست دیواره قفسه سینه (اغلب در ناحیه پهلو بین دنده‌ها) ایجاد می‌شود. از طریق این برش، یک لوله پلاستیکی انعطاف‌پذیر به آرامی وارد فضای پلور می‌گردد تا جایی که به محل تجمع مایع برسد. سپس این لوله به یک سیستم تخلیه (کیسه یا ظرف مخصوص) که در سطح پایین‌تر از بدن بیمار قرار دارد وصل می‌شود. به این ترتیب مایع به صورت خودکار و تحت تاثیر جاذبه از فضای پلور به داخل کیسه جریان می‌یابد.
خروج مایع از طریق چست‌تیوب ممکن است چندین ساعت به طول انجامد، خصوصاً اگر حجم مایع زیاد باشد. برای جلوگیری از افت ناگهانی فشار خون و جلوگیری از اینکه ریه بیش از حد سریع گسترش یابد، معمولاً مایع را به صورت تدریجی تخلیه می‌کنند. پرستار در این مدت علائم بیمار را مرتب چک می‌کند تا مشکلی پیش نیاید. خود لوله با یک بخیه به پوست محکم می‌شود تا در جای خود ثابت بماند و یک پانسمان استریل روی محل برش قرار می‌گیرد.
بیمار ممکن است نیاز داشته باشد یک تا دو روز (و گاهی بیشتر) در بیمارستان بماند تا مایع کاملاً خارج شود و سپس پزشک یا پرستار چست‌تیوب را خارج کرده و محل را بخیه بزند. پس از درآوردن لوله، معمولاً در محل ورود آن فقط یک جای بخیه کوچک خواهد بود که طی یک هفته التیام می‌یابد.
احساس ناراحتی و کمی درد در زمان بودن چست‌تیوب طبیعی است، چون وجود جسم خارجی در فضای پلور و برش پوستی می‌تواند آزاردهنده باشد. به بیماران داروهای مسکن مناسب داده می‌شود و تیم درمان سعی می‌کند لوله را تا زمانی که لازم است نگه دارد و زودتر خارج کند تا بیمار راحت‌تر باشد. مزیت چست‌تیوب این است که حجم زیادی از مایع را می‌توان با اطمینان تخلیه کرد و اگر بدن همچنان مایع تولید کند، همان لوله می‌تواند برای چند روز به تخلیه مداوم ادامه دهد.
در برخی بیماران سرطانی که مایع پلور مرتب عود می‌کند، حتی امکان دارد یک کاتتر پلور دایمی تعبیه شود که بیمار با آن به خانه برود؛ این کاتتر نازک زیر پوست یک دریچه دارد که هر زمان مایع جمع شد، می‌توان کیسه تخلیه را به آن وصل و مایع را خارج کرد. تصمیم‌گیری درباره این موارد بر عهده پزشک معالج است و به شرایط بیمار بستگی دارد.
مقایسه توراسنتز و چست‌تیوب
در جدول زیر، این دو روش از جنبه‌های مختلف مقایسه شده‌اند تا تفاوت‌ها و کاربردهای هر کدام روشن‌تر شود:
| ویژگی | توراسنتز (تخلیه با سوزن) | چست‌تیوب (لوله قفسه سینه) |
|---|---|---|
| نحوه انجام | ورود سوزن نازک بین دنده‌ها و کشیدن مایع با سرنگ (گاهی همراه با گذاشتن کاتتر موقت). پس از تخلیه، سوزن خارج و محل پانسمان می‌شود. | ایجاد برش کوچک بین دنده‌ها و ورود یک لولهٔ پلاستیکی به فضای پلور. لوله به کیسه تخلیه وصل شده و تا پایان خروج مایع در جای خود می‌ماند. |
| مدت زمان | کوتاه (حدود ۱۰-۱۵ دقیقه) و معمولاً به صورت سرپایی انجام می‌شود. پس از چند ساعت مراقبت، بیمار مرخص می‌شود. | طولانی‌تر؛ تخلیه مایع ممکن است چند ساعت تا چند روز طول بکشد (بسته به میزان مایع). بیمار معمولاً طی این مدت در بیمارستان بستری می‌شود تا زمانی که لوله برداشته شود. |
| مزایا | کم‌تهاجمی، بدون نیاز به برش جراحی بزرگ؛ عوارض کم و امکان انجام سرپایی. برای تشخیص (بررسی آزمایشگاهی مایع) مفید است. سریع باعث تسکین تنگی نفس می‌شود. | امکان تخلیه حجم زیاد مایع به‌طور کامل؛ مناسب برای افیوژن‌های شدید یا عودکننده. می‌توان از طریق لوله اقدامات اضافی مثل چسباندن پرده جنب (پلورودز) انجام داد تا مایع دوباره جمع نشود. |
| محدودیت‌ها | ممکن است مایع به سرعت بازگردد و نیاز به تکرار دفعات توراسنتز باشد. تخلیه بیش از حد مایع در یک جلسه ممکن است عوارضی مثل افت فشار خون ایجاد کند. | یک روش تهاجمی‌تر است؛ وجود لوله می‌تواند برای بیمار ناراحت‌کننده باشد. خطر عفونت در محل لوله با افزایش مدت زمان ماندن آن بالا می‌رود. بیمار باید مدتی بستری شود. |
| عوارض احتمالی | نادر و معمولاً خفیف: درد گذرا، خونریزی مختصر (در اثر برخورد سوزن به رگ)، عفونت، نشت هوا به فضای پلور (پنوموتوراکس) در صورت آسیب اتفاقی به ریه، و به‌ندرت ادم ریوی اگر مایع خیلی سریع تخلیه شود. | مشابه توراسنتز (عفونت، خونریزی، آسیب به ریه) اما کمی بیشتر است چون لوله مدت بیشتری داخل بدن است. درد محل ورود لوله شایع است. احتمال آمپیم (عفونت چرکی پلور) در صورت عفونت محل لوله وجود دارد. تیم درمان برای جلوگیری از این عوارض، تمامی مراقبت‌های لازم را انجام می‌دهد. |
پلورودز چیست؟ گاهی اوقات پزشکان پس از تخلیه مایع از طریق چست‌تیوب، برای جلوگیری از بازگشت مجدد آن دست به اقدامی به نام پلورودِز می‌زنند. در پلورودز، از طریق همان لوله چست‌تیوب یک ماده‌ی مخصوص (مثل پودر تالک یا داروهای شیمیایی) به داخل فضای پلور تزریق می‌شود که باعث التهاب کنترل‌شده پرده‌های جنب و در نتیجه چسبیدن دو لایه پلورا به هم می‌گردد.
با این کار دیگر فضایی برای تجمع مایع باقی نمی‌ماند یا احتمال آن بسیار کمتر می‌شود. پلورودز یک روش کمکی است و سرطان را درمان نمی‌کند، اما می‌تواند بیمار را از تکرار دفعات تخلیه مایع بی‌نیاز سازد و به تنفس راحت‌تر طولانی‌مدت کمک کند.
نقل‌قول‌هایی از منابع معتبر پزشکی
در ادامه، چند گفته از منابع معتبر پزشکی درباره پلورال افیوژن بدخیم و تخلیه مایع پلور آورده شده است:
کلینیک مایو (Mayo Clinic): “Lung cancer can cause fluid to accumulate in the chest, called pleural effusion… Pleural effusion can cause shortness of breath. Treatments are available to drain the fluid from your chest. Treatments can reduce the risk that pleural effusion will happen again.”mayoclinic.org
موسسه ملی سرطان آمریکا (NCI): “Thoracentesis is a procedure to remove extra fluid from the pleural cavity… Removal of the fluid may help to relieve severe symptoms for a short time. A few days after the extra fluid is removed, it is likely it will begin to come back. The risk of a thoracentesis includes bleeding, infection, collapsed lung, fluid in the lungs, and a sudden drop in blood pressure.”cancer.gov
بنیاد تحقیقات سرطان بریتانیا (Cancer Research UK): “Cancer cells can spread to the pleura. This causes inflammation of the pleura and makes more fluid. The fluid builds up in the pleural space… The increased amount of fluid stops your lungs from expanding fully… you have to take shallower breaths and make more of an effort to breathe.”cancerresearchuk.org
این گفته‌ها بر اهمیت موضوع تأکید می‌کنند: سرطان‌های پیشرفته می‌توانند باعث تجمع مایع در اطراف ریه شوند و تخلیه این مایع به‌طور موقت علائم را تسکین می‌دهد، هرچند که امکان عود مایع وجود دارد و باید به فکر اقدامات پیشگیرانه بود. همچنین منابع معتبر عوارض احتمالی را یادآوری می‌کنند که البته این عوارض نادر بوده و تیم پزشکی نهایت دقت را برای پیشگیری از آن‌ها به‌کار می‌گیرد.
سوالات متداول بیماران درباره تخلیه مایع پلور
آیا تخلیه مایع پلور (توراسنتز یا چست‌تیوب) دردناک است؟
توراسنتز و چست‌تیوب هر دو با بی‌حسی موضعی انجام می‌شوند، بنابراین در حین انجام کار درد زیادی احساس نمی‌کنید. ممکن است فشار یا کمی ناراحتی حین ورود سوزن یا لوله حس شود، اما پزشک و پرستار تلاش می‌کنند شما حداقل درد را داشته باشید. بعد از توراسنتز معمولاً تنها در محل تزریق سوزن کمی درد خفیف احساس می‌شود که ظرف مدت کوتاهی برطرف می‌شود. چست‌تیوب چون مدت بیشتری داخل قفسه سینه می‌ماند ممکن است باعث ناراحتی یا درد مداوم‌تری شود، اما برای آن هم مسکن تجویز می‌شود و به محض اینکه نیاز نباشد لوله را خارج می‌کنند تا راحت‌تر شوید.
انجام این اقدامات چقدر طول می‌کشد و آیا نیاز به بستری در بیمارستان دارم؟
توراسنتز یک پروسیجر نسبتاً سریع است و معمولاً حدود یک ربع (۱۵ دقیقه) زمان می‌برد. پس از آن ممکن است چند ساعت تحت نظر بمانید و اگر مشکل خاصی نبود می‌توانید به خانه بروید. در بسیاری موارد توراسنتز به صورت سرپایی انجام می‌شود و نیاز به بستری شبانه ندارد. در مقابل، چست‌تیوب معمولاً نیاز به بستری در بیمارستان دارد. گذاشتن لوله شاید در عرض نیم ساعت انجام شود اما لوله باید ساعتها یا حتی یکی دو روز در جای خود بماند تا تمام مایع تخلیه شود.
آیا ممکن است بعد از تخلیه، دوباره مایع پلور جمع شود؟ اگر بله، چه کار می‌توان کرد؟
بله، متأسفانه در افیوژن‌های بدخیم این اتفاق نسبتاً شایع است. توراسنتز مایع را موقتاً خارج می‌کند اما منشا سرطان ممکن است هنوز فعال باشد و دوباره مایع تولید کند. اگر مایع خیلی زود بازگردد، پزشک ممکن است تکرار توراسنتز را پیشنهاد دهد یا روش مؤثرتری مثل گذاشتن چست‌تیوب را انتخاب کند تا مایع به‌طور مداوم تخلیه شود.
چه خطرات و عوارضی با این روش‌ها همراه است؟
به طور کلی هر دوی این روش‌ها ایمن هستند و در دست تیم مجرب با ریسک پایین انجام می‌شوند. شایع‌ترین عارضه ممکن درد موقتی در محل انجام است. عفونت محل ورود سوزن یا لوله احتمال کمی دارد که با تکنیک استریل مناسب تقریباً نادر است.
آیا تخلیه مایع پلور به درمان سرطان کمک می‌کند یا فقط علائم را بهتر می‌کند؟
تخلیه مایع پلور یک اقدام حمایتی و تسکینی است و مستقیماً سرطان را درمان یا کوچک نمی‌کند. هدف اصلی این اقدامات آن است که علائمی مثل تنگی نفس و درد کاهش یابد و شما بتوانید با کیفیت زندگی بهتری با بیماری مبارزه کنید. البته خارج کردن مایع می‌تواند به تشخیص دقیق‌تر وضعیت سرطان (مثلاً اثبات وجود سلول‌های سرطانی در مایع) کمک کند که به صورت غیرمستقیم در برنامه‌ریزی درمان موثر است.
کلام آخر
پلورال افیوژن بدخیم یکی از مشکلات چالش‌برانگیز در مسیر مبارزه با برخی سرطان‌های پیشرفته است که می‌تواند نفس کشیدن را برای بیمار دشوار کند. خوشبختانه روش‌های تخلیه مایع پلور مانند توراسنتز و چست‌تیوب ابزارهای موثری در دست پزشکان هستند که با وجود تهاجمی بودن نسبی، ایمنی بالا و فواید چشمگیر در بهبود علائم دارند. با خارج کردن مایع اضافی از اطراف ریه، بیمار فوراً احساس سبکی در تنفس می‌کند و قادر می‌شود فعالیت‌های روزمره‌اش را بهتر انجام دهد.
هرچند این اقدامات به‌تنهایی درمان قطعی سرطان نیستند، اما بخش مهمی از درمان را تشکیل می‌دهند زیرا کیفیت زندگی بیمار را ارتقا داده و او را برای ادامه درمان‌های اختصاصی سرطان آماده‌تر می‌کنند. پزشکان با در نظر گرفتن شرایط بیمار، بهترین روش یا ترکیبی از روش‌ها را برای مدیریت مایع پلور انتخاب می‌کنند. در نهایت، هدف تمامی این تلاش‌ها آن است که بیمار با احساس راحتی بیشتر و روحیه‌ی بهتر، مسیر دشوار درمان را طی کند و به امید خدا روزی به مرحله‌ی «بای بای سرطان» برسد؛ یعنی روزی که دیگر اثری از سرطان در بدنش نباشد و بتواند نفس عمیق راحتی بدون هیچ مانعی بکشد.
