اگر این سؤال برای شما پیش آمده که چرا بیماری خود ایمنی می‌گیریم، پاسخ آن در یک جمله خلاصه می‌شود: «اشتباه سیستم دفاعی بدن در شناسایی خود و غیرخود». در بیماری‌های خود ایمنی، سیستم ایمنی که معمولاً برای دفاع از بدن در برابر ویروس‌ها و باکتری‌ها عمل می‌کند، به اشتباه به سلول‌ها و بافت‌های سالم بدن حمله می‌کند.
این واکنش نابجا نتیجه این عوامل است: ژنتیک، عوامل محیطی و اختلال در کنترل داخلی سیستم ایمنی.عفونت‌ها و ویروس ها ، استرس مزمن و تغذیه نامتعادل و اختلالات روده، تأثیر آب و هوا و سموم محیطی ، تأثیر هورمون‌های بدن ترکیب این متغیرها است که در نهایت مسیر بروز یک بیماری خود ایمنی را هموار می‌کند.
۱. آیا ژن‌ها باعث بیماری خود ایمنی می‌شوند؟ نقش ژنتیک در اینکه چرا بیماری خود ایمنی می‌گیریم؟
عامل ژنتیکی، پایه اولیه در شکل‌گیری بسیاری از بیماری‌های خود ایمنی است. ژن‌ها مانند نقشه‌ای هستند که نحوه عملکرد سلول‌ها و پاسخ‌های ایمنی بدن را مشخص می‌کنند. در خانواده‌هایی که سابقهٔ بیماری‌های خود ایمنی مانند ام‌اس (MS)، لوپوس یا روماتوئید آرتریت وجود دارد، احتمال بروز این بیماری‌ها در نسل‌های بعدی بیشتر است.
در واقع، برخی تغییرات کوچک در ژن‌های مرتبط با شناسایی آنتی‌ژن‌ها باعث می‌شود سیستم ایمنی نتواند تفاوت میان «پروتئین‌های خودی» و «پروتئین‌های بیگانه» را به‌درستی تشخیص دهد. این نقص باعث تحریک بیش‌ازحد سیستم ایمنی و آغاز واکنش‌های التهابی می‌شود.
با این حال، وجود ژن به‌تنهایی کافی نیست؛ بلکه برای فعال شدن بیماری، معمولاً نیاز به یک عامل محرک خارجی نیز وجود دارد.
۲. نقش عوامل محیطی در اینکه چرا بیماری خود ایمنی می‌گیریم؟
در افرادی که زمینهٔ ژنتیکی دارند، عوامل محیطی نقش کلید روشن‌کننده را بازی می‌کنند. یعنی ممکن است فرد سال‌ها حامل ژن‌های مستعد باشد، اما تا زمانی که یک عامل محیطی محرک وارد نشود، بیماری فعال نشود. مهم‌ترین این عوامل عبارتند از:
عفونت‌ها و ویروس‌ها و باکتری‌ها علت
برخی ویروس‌ها و باکتری‌ها پروتئین‌هایی دارند که شباهت زیادی به پروتئین‌های بدن انسان دارند. وقتی سیستم ایمنی برای مبارزه با آن‌ها فعال می‌شود، ممکن است به‌اشتباه سلول‌های خودی را هم مورد هدف قرار دهد.
نمونهٔ کلاسیک این پدیده در برخی موارد بیماری ام‌اس یا آرتریت پس از عفونت‌های ویروسی دیده می‌شود.
استرس و تغذیه نامتعادل و اختلالات روده
استرس مزمن، کم‌خوابی و رژیم غذایی حاوی قند و چربی‌های ناسالم، باعث ایجاد التهاب مزمن و اختلال در محور «مغز – ایمنی – روده» می‌شود.
اختلال در میکروبیوم روده و افزایش نفوذپذیری دیوارهٔ آن (leaky gut) از جمله عواملی هستند که در فعال شدن بیماری‌های خود ایمنی نقش چشمگیری دارند. فشار روانی و استرس بالا یکی از مهم‌ترین محرک‌های خارجی است که می‌تواند ماشهٔ آغاز بیماری‌های خودایمنی را بکشد، زیرا باعث تغییرات هورمونی و التهابی می‌شود.
تأثیر آب و هوا در بروز بیماری خودایمنی
- قرار گرفتن در معرض آلودگی‌های شهری، دود سیگار، فلزات سنگین یا حشره‌کش‌ها باعث آسیب سلولی و تحریک سیستم ایمنی می‌شود. این واکنش‌های التهابی ممکن است بدن را به‌مرور وارد حالت «آمادگی ایمنی غیرطبیعی» کند و مسیر بیماری‌های خود ایمنی را تسریع کند.
- رطوبت بالا و شرایط اقلیمی: در مناطق با رطوبت بسیار بالا و آب و هوای مرطوب، مانند شهرهای شمالی ایران (رشت، گیلان و مازندران)، برخی از بیماری‌های خود ایمنی شیوع بیشتری دارند. رطوبت زیاد می‌تواند به طور غیرمستقیم از طریق تأثیر بر قارچ‌ها و کپک‌ها یا تشدید التهابات تنفسی، سیستم ایمنی را تحت فشار قرار دهد و زمینه‌ی فعال شدن بیماری را فراهم کند.
- یکی از عوامل محیطی بسیار مؤثر در بروز بیماری‌های خود ایمنی، کمبود نور خورشید و ویتامین D است. ویتامین D نقش تنظیم‌کننده در عملکرد سلول‌های ایمنی دارد. در مناطق سردسیر یا شهرهایی با آفتاب کم مانند رشت یا شهرهای شمالی ایران، کمبود این ویتامین شایع‌تر است و می‌تواند یکی از دلایل اصلی فعال شدن بیماری‌های خود ایمنی باشد.
این کمبود ممکن است به‌ویژه در بیماری‌های خودایمنی مغز و اعصاب نظیر ام‌اس (مولتیپل اسکلروزیس) که به غلاف میلین حمله می‌کند و همچنین نورومیلیت اپتیکا (NMO یا بیماری دویک) نمود بیشتری داشته باشد. این بیماری‌ها که مستقیماً مغز، نخاع و اعصاب چشمی را هدف قرار می‌دهند، باعث علائمی مانند بی‌حسی، ضعف عضلانی، مشکلات حرکتی یا خستگی مفرط می‌شوند.هم اگر در مناطق کم‌نور زندگی می‌کنید و علائمی مانند بی‌حسی، ضعف عضلانی، مشکلات حرکتی یا خستگی مفرط دارید، مراجعه به متخصص مغز و اعصاب (نورولوژیست) اهمیت زیادی دارد.
برای مشاهده و نوبت‌گیری از پزشکان فعال در این حوزه، می‌توانید به دکتر مغز و اعصاب رشت مراجعه کنید.
۳. نقص کنترل سیستم ایمنی بدن
عامل سوم، مربوط به درون سیستم ایمنی خود بدن است. در حالت طبیعی، بدن دارای مکانیسم‌هایی برای کنترل واکنش‌های ایمنی است؛ اما در بیماری‌های خود ایمنی، این سیستم کنترل دچار نقص می‌شود.
از کار افتادن سلول‌های تنظیم‌کننده
سلول‌های تنظیم‌کننده یا Treg cells، مسئول حفظ تعادل در پاسخ‌های ایمنی هستند. وظیفهٔ آن‌ها جلوگیری از حملهٔ سیستم ایمنی به بافت‌های سالم است. اگر این سلول‌ها به‌درستی عمل نکنند یا تعدادشان کاهش یابد، واکنش‌های ایمنی بدون مهار ادامه می‌یابند و التهاب گسترده‌ای در بدن ایجاد می‌شود.
فرار سلول‌های خود‌واکنش‌گر
در بدن سالم، سلول‌های ایمنی که به‌صورت اشتباهی قادر به شناسایی و حمله به بافت‌های خودی هستند، در مرحلهٔ آموزش در مغز استخوان یا تیموس حذف می‌شوند. اما اگر این فرآیند ناقص باشد، این سلول‌ها در بدن باقی می‌مانند و با مواجهه با محرک‌های خاص (مثلاً عفونت یا استرس شدید)، فعال می‌شوند و حمله به بدن را آغاز می‌کنند.
این همان لحظه‌ای است که بیماری خود ایمنی از حالت نهفته به فعال تغییر وضعیت می‌دهد. این نوع نقص کنترل، در بروز بسیاری از بیماری‌های خودایمنی عصبی مانند سندرم گیلن-باره (Guillain-Barré Syndrome) که حمله به اعصاب محیطی است، و همچنین میاستنی گراویس (Myasthenia Gravis) که حمله به محل اتصال عصب و عضله است، نقش کلیدی دارد.
۴.نقش هورمون‌ها در اینکه چرا بیماری خود ایمنی می‌گیریم؟
ارتباط بین بیماری خودایمنی، هورمون‌ها و جنسیت یکی از ابعاد مهم در پاتوژنز بیماری‌های خودایمنی، تفاوت جنسیتی در شیوع آن‌هاست؛ به طوری که حدود ۸۰ درصد از مبتلایان به بیماری‌های خود ایمنی زنان هستند. این امر نقش عوامل هورمونی را پررنگ می‌کند.
تأثیر هورمون‌های جنسی
استروژن (هورمون زنانه) و تستوسترون (هورمون مردانه) مستقیماً بر عملکرد سلول‌های ایمنی اثر می‌گذارند. استروژن تمایل به افزایش پاسخ‌های ایمنی و التهاب دارد، در حالی که تستوسترون بیشتر نقش مهارکننده دارد. نوسانات هورمونی در طول زندگی زنان، مانند بلوغ، بارداری و یائسگی، به عنوان محرک‌های اصلی شناخته می‌شوند. فعال شدن برخی بیماری‌ها مانند لوپوس در دوران بارداری یا پس از زایمان، شاهدی بر این مدعاست.
تفاوت‌های کروموزومی
وجود دو کروموزوم X در زنان (XX) در مقابل یک کروموزوم X در مردان (XY) نیز ممکن است در این تفاوت نقش داشته باشد. کروموزوم X حاوی ژن‌هایی است که عملکرد سیستم ایمنی را تنظیم می‌کنند و وجود دو نسخه از این کروموزوم، احتمال ایجاد اختلالات ژنتیکی مرتبط با ایمنی را در زنان افزایش می‌دهد.
آیا بیماری خودایمنی باعث سرطان می شود؟
بیماری‌های خود ایمنی و سرطان از دو جهت به هم مرتبط هستند و این ارتباط پویا و دوطرفه است:
- التهاب مزمن: در بیماری‌های خود ایمنی، التهاب طولانی‌مدت و سیستمیک در بدن وجود دارد. این التهاب به بافت‌ها آسیب می‌رساند و با گذشت زمان، می‌تواند زمینهٔ رشد غیرعادی سلول‌ها و تبدیل شدن به سرطان را فراهم کند. این یکی از دلایل اصلی شیوع بیشتر سرطان‌ها در افراد با بیماری‌های خود ایمنی سیستمیک است.
- اختلال سیستم ایمنی: در هر دو بیماری، سیستم ایمنی به درستی کار نمی‌کند. در خودایمنی، بیش از حد فعال است و به بافت‌های خودی حمله می‌کند و در سرطان، سیستم ایمنی دچار خستگی و بی‌پاسخی می‌شود و در شناسایی سلول‌های مهاجم (سرطانی) ناتوان می‌ماند.
برخی از سرطان‌هایی که خطر ابتلای آن‌ها در بیماران خود ایمنی افزایش می‌یابد:
- سرطان غدد لنفاوی (لنفوم): خطر این سرطان به‌ویژه در بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید (روماتیسم مفصلی) و سندرم شوگرن افزایش می‌یابد.
- سرطان کبد: بیماران مبتلا به هپاتیت خود ایمنی که التهاب کبد دارند، در معرض خطر بالاتر سرطان کبد هستند.
- سرطان روده بزرگ: التهاب مزمن در بیماری‌های خود ایمنی روده مانند کولیت اولسراتیو می‌تواند باعث افزایش خطر سرطان روده بزرگ شود.
تجربیات واقعی مردم درباره اینکه چرا بیماری خود ایمنی می‌گیریم؟
تجربیات کاربران درباره علت شروع بیماری خود ایمنی، نقش محرک‌های محیطی، به‌ویژه استرس، را تأیید می‌کند. بسیاری از بیماران گزارش داده‌اند که یک نقطهٔ عطف استرس‌زا یا عفونی، پیش از شروع بیماری گزارش شده است. این تجربیات نشان می‌دهند که چگونه عوامل محیطی توانسته‌اند عامل بیماری باشد:
- شوک عاطفی شدید: “بعد از یک فوت ناگهانی و شوک روانی شدید، علائم آرتریت روماتوئید شروع شد. مطئمنم استرس نقش محرک اصلی را داشت.”
- اختلال روده و مصرف آنتی‌بیوتیک: “بیماری من درست بعد از یک دورهٔ مصرف آنتی‌بیوتیک‌های قوی آغاز شد. نابودی باکتری‌های خوب روده، دلیل اصلی بود و با کنترل رژیم بهتر شدم.”
- قرار گرفتن در معرض آلاینده‌ها: “پزشکم گفت قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض آلاینده‌های شیمیایی قوی در محل کار، محرک اصلی بیماری لوپوس من بود.”
- کمبود شدید ویتامین D: “فکر می‌کنم کمبود شدید و طولانی‌مدت ویتامین D در من، باعث شد که سیستم ایمنی‌ام نتواند خودش را تنظیم کند. این کمبود یکی از عوامل فعال شدن ام‌اس در من بود.”
- عفونت و آنفولانزا: “بیماری من بعد از یک عفونت ویروسی شبیه آنفولانزای شدید که دو ماه طول کشید، آغاز شد. انگار عفونت، سیستم ایمنی را گیج کرده بود.”
- تغییرات هورمونی: “از نظر ژنتیکی مستعد بودم، اما تنها پس از تغییرات هورمونی شدید بارداری، بیماری ام‌اس در من فعال شد.”
- خواب و استرس کاری: “همیشه خواب ناکافی و استرس کاری بالا داشتم. دکتر گفت بدن خسته من در نهایت تسلیم شد و بیماری شروع شد.”
کلام آخر
پاسخ نهایی به اینکه چرا بیماری خود ایمنی می‌گیریم، در یک کلمه خلاصه نمی‌شود: ژن‌های مستعد در کنار محرک‌های محیطی قوی (مانند استرس مزمن و عفونت‌ها) باعث می‌شوند سیستم کنترل ایمنی ما شکست بخورد و به بافت‌های خودی حمله کند. مدیریت این محرک‌ها، به‌ویژه کاهش استرس و توجه به سلامت روده، مهم‌ترین کاری است که برای حمایت از بدن خود می‌توانید انجام دهید.
در صورت مشاهده علائم پایدار یا مشکوک به بیماری خود ایمنی، برای تشخیص دقیق و درمان تخصصی، حتماً به پزشکان متخصص مراجعه کنید. بسته به نوع علائم، مراجعه به متخصصان داخلی، فوق تخصص روماتولوژی (برای بیماری‌های مفصلی و بافتی) یا متخصص مغز و اعصاب (نورولوژیست) ضروری است.
