بر اساس مطالعات بین‌المللی، بین ۳۰ تا ۴۰ درصد از بیماران سرطانی در حین یا بعد از درمان با داروهای خاص شیمی‌درمانی، دچار درجاتی از گزگز، بی‌حسی یا درد در اندام‌های انتهایی می‌شوند. این علائم، اگر به‌موقع مدیریت نشوند، می‌توانند بر کیفیت زندگی، خواب، تحرک و حتی ادامه روند درمان تأثیر بگذارند.
در این مقاله از بای بای سرطان، تلاش کرده‌ایم تا با زبانی ساده و علمی، به بررسی علل گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی، داروهای شایع، زمان‌های نگران‌کننده، درمان‌های دارویی و طبیعی و تجربه واقعی بیماران بپردازیم. دانستن این نکات، می‌تواند به شما کمک کند تا با آگاهی بیشتر، بدن خود را بهتر بشناسید و روند درمان را هوشمندانه‌تر پیگیری کنید. 🌱
گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی چیست؟
آیا تا به حال احساس سوزن‌سوزن شدن یا بی‌حسی در نوک انگشتان خود داشته‌اید؟ این حالت که بسیاری از بیماران سرطانی در طول شیمی‌درمانی تجربه می‌کنند، به نام نوروپاتی محیطی ناشی از شیمی‌درمانی (CIPN) شناخته می‌شود.
گزگز، مورمور، بی‌حسی، احساس سوزش یا حتی درد تیرکشنده در دست‌ها و پاها، همه می‌توانند نشانه‌هایی از آسیب به اعصاب محیطی باشند—اعصابی که پیام‌ها را از مغز و نخاع به اندام‌ها منتقل می‌کنند.
این عارضه نه‌تنها آزاردهنده است، بلکه می‌تواند بر کیفیت زندگی، تعادل، خواب، و حتی توانایی انجام کارهای ساده مثل بستن دکمه یا راه رفتن تأثیر بگذارد. اما دانستن علت، راه‌های پیشگیری و درمان، به بیماران کمک می‌کند تا بهتر با آن کنار بیایند.
کدام داروهای شیمی‌درمانی باعث گزگز یا نوروپاتی محیطی می‌شوند؟
برخی داروهای شیمی‌درمانی بیشتر از بقیه با خطر آسیب به اعصاب محیطی همراه هستند. داروهایی که بیشترین ارتباط با گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی دارند عبارتند از:
| نام دارو | گروه دارویی | احتمال بروز نوروپاتی |
|---|---|---|
| پاکلیتاکسل | تاکسان‌ها | بسیار زیاد |
| دوکستاکسل | تاکسان‌ها | زیاد |
| سیس‌پلاتین | پلاتین‌ها | بسیار زیاد |
| اکسالی‌پلاتین | پلاتین‌ها | زیاد (ویژه در سرما) |
| ونکریستین | آلکالوئیدهای وینکا | بالا |
| تالبیدومید | داروی ایمونومدولاتور | متوسط تا بالا |
| بورتزومیب | مهارکننده پروتئازوم | متوسط |
این جدول نشان می‌دهد که کدام داروهای شیمی‌درمانی بیشترین احتمال ایجاد گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی را دارند. داروهایی مانند پاکلیتاکسل و سیس‌پلاتین از جمله پرخطرترین‌ها هستند و معمولاً پس از چند دوره مصرف، علائم آغاز می‌شوند. اکسالی‌پلاتین نیز به‌ویژه در مواجهه با سرما باعث شدت علائم می‌شود.
شدت نوروپاتی به نوع دارو، میزان دوز، مدت درمان و حساسیت فردی بیمار بستگی دارد. آگاهی از این داروها کمک می‌کند تا بیماران و پزشکان در صورت بروز علائم، زودتر مداخله کنند و از آسیب پایدار جلوگیری شود.
معمولاً پس از چند دوره شیمی‌درمانی با این داروها، علائم نوروپاتی یا همان گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی آغاز می‌شود و شدت آن به دوز دارو، طول درمان و حساسیت فردی بستگی دارد.
علت گزگز دست و پا در بیماران سرطانی چیست؟ بررسی آسیب عصبی
شیمی‌درمانی، علاوه بر هدف قرار دادن سلول‌های سرطانی، می‌تواند به سلول‌های سالم دیگر به‌ویژه سلول‌های عصبی نیز آسیب برساند. داروهای خاصی باعث التهاب یا تخریب غلاف میلین (پوشش محافظ عصب) یا خود عصب می‌شوند و پیام‌های عصبی را مختل می‌کنند.
این آسیب اغلب در اعصاب بلندتر (مثل اعصاب پا) شروع می‌شود، به همین دلیل، گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی معمولاً ابتدا در انگشتان پا احساس می‌شود و سپس ممکن است به دست‌ها برسد.
برخی عوامل مانند دیابت، کمبود ویتامین B12، سابقه مصرف الکل یا بیماری‌های زمینه‌ای عصبی، ریسک نوروپاتی را افزایش می‌دهند.
به نقل از وب‌سایت Cancer Council NSW، احساس گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی (نوروپاتی محیطی) یکی از عوارض شایع پس از شیمی‌درمانی یا درمان‌های دیگر سرطان است. این حالت ممکن است موقتی باشد و پس از چند ماه برطرف شود، اما در برخی بیماران می‌تواند دائمی باقی بماند و بر تعادل، هماهنگی و کیفیت زندگی روزمره تأثیر بگذارد. برای کاهش خطر آسیب و مدیریت این علائم، توصیه می‌شود بیماران نکاتی مانند بررسی دمای آب با آرنج، استفاده از کفش‌های محکم با کفی غیرلغزنده، پوشیدن دستکش هنگام کارهای خانه و باغبانی، و استفاده از تشک‌های ضد لغزش در حمام را رعایت کنند.
چه زمانی گزگز نگران‌کننده است و باید به پزشک مراجعه کرد؟
گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی ، بسیاری از بیماران ممکن است درجاتی از گزگز، مورمور یا بی‌حسی را تجربه کنند. در اغلب موارد، این علائم خفیف و گذرا هستند و پس از پایان درمان یا با مراقبت ساده کاهش می‌یابند. اما گاهی همین گزگز ساده می‌تواند نشانه‌ای از نوروپاتی در حال پیشرفت باشد که اگر زود شناسایی نشود، به آسیب عصبی پایدار و بلندمدت منجر می‌شود.
یکی از نشانه‌های مهم هشداردهنده، درد تیرکشنده یا سوزان شدید در اندام‌ها است. این نوع درد معمولاً نشان‌دهنده درگیری بیشتر اعصاب است و نباید نادیده گرفته شود.
همچنین اگر گزگز و بی‌حسی آن‌قدر شدید شود که بر توانایی گرفتن اشیاء، بستن دکمه لباس، راه رفتن یا حفظ تعادل تأثیر بگذارد، به‌وضوح عملکرد عصبی مختل شده است و نیاز به اقدام فوری دارد.
بدتر شدن تدریجی علائم در هر جلسه شیمی‌درمانی (مثلاً در هفته سوم شدیدتر از هفته دوم) نیز نشانه‌ای است که نوروپاتی در حال پیشرفت است و دارو باید مورد ارزیابی مجدد قرار گیرد. برخی بیماران حتی دچار ضعف عضلانی، از دست دادن قدرت دست یا عدم توانایی بالا بردن پاها می‌شوند—که همگی می‌توانند خطر سقوط یا آسیب جدی داشته باشند.
یکی از موارد خطرناک دیگر، زمین خوردن یا عدم تعادل ناگهانی است. اگر گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی باعث شود بیمار هنگام راه رفتن تلوتلو بخورد یا نتواند از پله بالا برود، این علامت نشان می‌دهد که نوروپاتی به سیستم حرکتی بدن سرایت کرده است. در این شرایط، بی‌توجهی می‌تواند به شکستگی، آسیب جدی یا حتی بستری شدن منجر شود.
هنگام گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی ، پزشک ممکن است تصمیم بگیرد:
- دوز داروی شیمی‌درمانی را کاهش دهد
- فاصله بین جلسات را بیشتر کند
- داروی جایگزین با احتمال نوروپاتی کمتر انتخاب کند
- یا حتی درمان حمایتی با داروهای نوروپروتکتیو (محافظ عصب) شروع کند
گزارش زودهنگام علائم به تیم درمانی، کلید پیشگیری از آسیب عصبی برگشت‌ناپذیر است. هرچه زودتر مداخله شود، احتمال برگشت‌پذیری علائم بیشتر خواهد بود.د داروی شیمی‌درمانی را تغییر دهد، دوز را کاهش دهد یا فاصله بین جلسات را زیاد کند.
روش‌های کاهش یا پیشگیری از گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی
در حال حاضر، هیچ روش قطعی برای جلوگیری ۱۰۰٪ از نوروپاتی شیمی‌درمانی وجود ندارد، اما راهکارهایی برای کاهش ریسک گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی وجود دارد:
- استفاده از دستکش یا جوراب‌های خنک‌کننده حین تزریق دارو (در برخی داروها مانند پاکلیتاکسل)
- مصرف مکمل‌های ویتامین B6 و B12 (در صورت تجویز پزشک)
- پرهیز از قرار گرفتن در معرض سرما (ویژه در درمان با اکسالی‌پلاتین)
- مراقبت از پوست و ناخن‌ها برای جلوگیری از زخم و آسیب
- گزارش سریع علائم خفیف به پزشک برای جلوگیری از بدتر شدن
آیا گزگز دست و پا پس از پایان درمان از بین می‌رود؟ بررسی ماندگاری علائم
۱. کاهش تدریجی علائم پس از درمان
در بسیاری از بیماران، گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی ایجاد شده، به‌مرور زمان فروکش می‌کنند. معمولاً طی چند هفته تا چند ماه پس از پایان آخرین جلسه شیمی‌درمانی، اعصاب فرصت ترمیم پیدا می‌کنند و بدن شروع به بازسازی غلاف‌های عصبی آسیب‌دیده می‌کند. این روند در افرادی که علائم‌شان خفیف بوده یا داروهای نوروپروتکتیو دریافت کرده‌اند، سریع‌تر اتفاق می‌افتد.
۲. ماندگاری طولانی‌مدت علائم در برخی بیماران
در بیمارانی که دوزهای بالای داروهای نوروپاتی‌زا مانند پاکلیتاکسل، سیس‌پلاتین یا ونکریستین دریافت کرده‌اند، یا افرادی که نارسایی کلیه، دیابت یا کمبود ویتامین B12 دارند، گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی ممکن است برای ماه‌ها یا حتی سال‌ها باقی بماند. در این حالت، سیستم عصبی برای ترمیم نیاز به زمان بیشتری دارد و ممکن است برخی آسیب‌ها به کندی بهبود یابند یا فقط بخشی از عملکرد عصب‌ها بازگردد.
۳. موارد نادر از نوروپاتی دائمی
در درصد کمی از بیماران، آسیب عصبی ناشی از شیمی‌درمانی ممکن است غیرقابل برگشت باشد و منجر به نوروپاتی دائمی شود. این حالت بیشتر در بیمارانی دیده می‌شود که به علائم اولیه بی‌توجه بوده‌اند یا داروها را در دوزهای بالا و بدون مداخلات حمایتی مصرف کرده‌اند. در این شرایط، بیمار ممکن است نیاز به درمان‌های تسکینی طولانی‌مدت یا حتی استفاده از وسایل کمکی حرکتی داشته باشد.
۴. اهمیت مداخله زودهنگام
مهم‌ترین عامل در کاهش احتمال ماندگاری گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی ، شروع زودهنگام مراقبت‌های حمایتی است. اگر پزشک از ابتدا بداند بیمار مستعد نوروپاتی است، می‌تواند اقدامات پیشگیرانه‌تری انجام دهد. همچنین، مصرف داروهای مکمل (مانند ویتامین‌های گروه B، آلفا-لیپوئیک‌اسید یا داروهای کاهش‌دهنده درد عصبی) در مراحل اولیه می‌تواند از پیشرفت علائم جلوگیری کند و شانس بازگشت کامل احساس و حرکت را افزایش دهد.
درمان‌های دارویی و مکملی برای کنترل نوروپاتی شیمی‌درمانی
هیچ دارویی به‌طور خاص برای درمان کامل گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی تأیید نشده، اما برخی داروها می‌توانند در کاهش علائم مؤثر باشند:
| گروه دارویی | مثال‌ها |
|---|---|
| داروهای ضد صرع | گاباپنتین، پره‌گابالین |
| داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای | آمی‌تریپتیلین، دولوکستین |
| مکمل‌های ویتامین | ویتامین B1، B6، B12، آلفالیپوئیک اسید |
| داروهای موضعی | کرم‌های حاوی کاپسایسین یا لیدوکائین |
این داروها معمولاً به‌منظور کاهش درد، بهبود خواب و تقویت عصب‌ها استفاده می‌شوند و باید تحت نظر پزشک تجویز شوند.
نقش فیزیوتراپی و ورزش سبک در کاهش گزگز و تقویت عصب‌ها
فیزیوتراپی می‌تواند در تقویت عضلات، افزایش تعادل و کاهش گزگز بسیار مؤثر باشد. برنامه‌هایی شامل:
- تمرینات کششی ساده برای دست و پا
- تمرینات تعادلی و راه‌رفتن روی سطوح نرم
- تمرینات تقویت عضلات اندام‌ها
همچنین فعالیت‌هایی مانند شنا، پیاده‌روی در فضای سبز، یوگا یا تای‌چی می‌توانند جریان خون را بهبود بخشیده و سیستم عصبی را آرام کنند تا گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی کمتر شود.
توصیه‌های تغذیه‌ای برای بهبود عملکرد عصبی در بیماران سرطانی
تغذیه مناسب نقش مهمی در ترمیم اعصاب و کاهش التهاب دارد. برخی از توصیه‌های تغذیه‌ای:
تجربه بیماران از گزگز در طول شیمی‌درمانی و نحوه کنار آمدن با آن
👩🦳 ناهید، ۵۶ ساله، مبتلا به سرطان پستان:
“بعد از جلسه سوم شیمی‌درمانی، احساس کردم نوک انگشتانم کرخ شده. با مشورت پزشکم، ورزش سبک و استفاده از کرم موضعی شروع کردم. الان بعد از دو ماه علائم خیلی کمتر شده.”
🧑🦱 مهدی، ۴۵ ساله، مبتلا به لنفوم:
“پزشکم قبل از شروع درمان با پاکلیتاکسل درباره گزگز هشدار داد. دستکش خنک‌کننده استفاده کردم و هر شب ویتامین B12 خوردم. خوشبختانه گزگز شدتش کم بود.”
کلام آخر
گز گز دست و پا در حین شیمی درمانی تجربه‌ای ناخوشایند اما قابل‌مدیریت است. آگاهی از علائم، ارتباط مؤثر با تیم درمان، مراقبت تغذیه‌ای و پیروی از برنامه‌های حمایتی می‌تواند اثرات این عارضه را کاهش داده و کیفیت زندگی را حفظ کند.
ما، همیشه در کنار شماییم تا با دانش، همدلی و امید، قدم به قدم از سرطان عبور کنیم. 💚
