پیدا کردن بهترین شیوه درمان برای درمان سرطان‌هایی همچون سرطان خون همیشه سخت بوده است؛ از زمان کشف شیوه‌ای چون پیوند سلول های بنیادی برای سرطان خون، شرایط درمان این سرطان تا حد زیادی در مسیر موفقیت قرار گرفت و مبتلایان به آن را نسبت به بهبود امیدوار کرد.
حال در این مقاله‌ی بای بای سرطان قصد داریم علاوه بر بررسی پیوند سلولهای بنیادی به عنوان یک روش درمان نوین و اثربخش، شرایط و پروسه‌ی انجام آن را نیز بشناسیم.
پیوند سلول های بنیادی برای سرطان خون؛ مسیری برای رهایی
سلولهای بنیادی امروزه به عنوان ابزاری قابل توجه در زمینه علم پزشکی به کار گرفته می‌شوند و پتانسیل بسیار زیادی برای درمان طیف وسیعی از بیماری‌ها دارند.
این سلولهای منحصر به فرد، توانایی تمایز به انواع مختلف سلولهای تخصصی را دارند که همین امر آن‌ها را به منبع ارزشمندی در روند درمان بیماری‌های مزمنی از جمله سرطان تبدیل کرده است.
در سال‌های اخیر، سلولهای بنیادی انقلابی در درمان سرطان خون، که یک بیماری بسیار مهلک و جدی است، ایجاد کرده‌اند.
در این قسمت از مقاله به نقش سلولهای بنیادی در درمان سرطان خون پرداخته و همچنین تاثیرات و تحولاتی که این متود درمانی در بدن ایجاد می‌کند را نیز مورد بحث و بررسی قرار می‌دهیم.
- سرطان خون و تاثیر آن بر بیماران چیست؟
لوسمی نوعی سرطان است که خون و مغز استخوان را تحت تاثیر قرار می‌دهد و منجر به تولید بیش از حد گلبول‌های سفید غیرطبیعی می‌شود.
این رشد کنترل نشده سلولهای سرطانی، توانایی بدن برای تولید سلولهای خونی سالم را مختل کرده، سیستم ایمنی بدن را دچار مشکل می‌کند و باعث ایجاد طیف گسترده‌ای از علائم نا‌توان کننده می‌شود.
لوسمی همچنین می‌تواند تاثیر عمیقی بر بیماران، هم از نظر جسمی و هم از نظر عاطفی داشته باشد. خستگی، ابتلا به عفونت‌هایی به صورت مکرر، کبودی بی‌دلیل و آسان و کاهش وزن غیرقابل توجیح تنها تعدادی از علائم رایجی است که افراد مبتلا به این بیماری تجربه می‌کنند.
از طرفی تشخیص لوسمی یا سرطان خون و هضم آن برای بیماران و خانواده‌های آن‌ها می تواند بسیار سخت و طاقت فرسا باشد؛ زیرا در اکثر موارد لوسمی نیازمند به کارگیری درمان‌های تهاجمی و مدیریت طولانی مدت است.
نقش سلولهای بنیادی در درمان سرطان خون
در بین تمامی روش‌های درمان سرطان خون، سلولهای بنیادی به عنوان جایگزینی امیدوار کننده و بسیار کم عارضه برای درمان‌های قدیمی این بیماری ظاهر شده‌اند.
این سلول‌ها قادر به نوسازی و تمایز هستند که همین امر این متود درمانی را به یک کاندید مناسب و ایده‌آل برای بازسازی خون و سیستم ایمنی در بیماران مبتلا به لوسمی تبدیل می‌کند.
پیوند سلول های بنیادی برای سرطان خون که به عنوان پیوند مغز استخوان نیز شناخته می‌شود، شامل جایگزینی مغز استخوان بیمار با سلولهای بنیادی سالم است.
این سلولهای بنیادی پیوندی می‌توانند مغز استخوان را دوباره بازسازی کنند، سلولهای خونی سالم تولید کنند و سیستم ایمنی بدن را به نوعی بازیابی کنند.
نحوه عملکرد پیوند سلولهای بنیادی در بیماران لوسمی:
فرآیند پیوند سلولهای بنیادی با جمع‌آوری سلولهای بنیادی از یک اهدا کننده سازگار با بیمار آغاز می‌شود. این سلول‌ها را می‌توان از مغز استخوان، خون محیطی و یا خون بند ناف به دست آورد.
پس از جمع‌آوری، سلولهای بنیادی به دقت با نوع بافت مغز استخوان بیمار مطابقت داده می‌شوند تا خطر رد شدن و موفقیت آمیز نبودن پیوند به حداقل ممکن برسد.
به طور کلی بیمار قبل از آن که این متود درمانی را شروع کند، یک فرآیند درمانی تکمیلی را پشت سر خواهد گذاشت که در آن سلولهای سرطانی باقی مانده در مغز استخوان به واسطه شیمی درمانی و پرتودرمانی با دوز بالا به طور کامل از بین بروند و همچنین سیستم ایمنی سرکوب شود.
پس از طی کردن فرآیند آماده‌سازی فرد، سلولهای بنیادی جمع‌آوری شده به جریان خون بیمار تزریق می‌شوند و سپس به سمت مغز استخوان می‌روند تا فرآیند پیوند را آغاز کنند.
با گذشت زمان، این سلولهای بنیادی پیوند داده شده به انواع مختلف سلولهای خونی تمایز می‌یابند و به طور موثری جایگزین سلولهای سرطانی و سلولهای مغز استخوانی که تخریب شده و کارایی خود را از دست داده‌اند، می‌شوند که نتیجه آن بازیابی و بازسازی سیستم ایمنی بدن بیمار است.
پیش از انجام پیوند مغز استخوان
قبل از انجام پیوند سلولهای بنیادی، به یک سری آزمایشات و معاینات نیاز دارید تا از سلامت کافی برای انجام این عمل اطمینان حاصل شود.
پروسه‌ی پیوند سلولهای بنیادی در افرادی که از سلامت عمومی خوبی برخوردارند، علی‌رغم شرایط زمینه‌ای، میزان موفقیت بیشتری دارد.
تست‌هایی که ممکن است پیش از انجام پیوند مغز استخوان برای بیماران در نظر گرفته شوند، شامل:
- نوار قلب (ECG):
یک آزمایش ساده برای بررسی ریتم قلب و فعالیت الکتریکی آن است.
- اکوکاردیوگرام :
اسکنی که برای بررسی قلب و عروق خونی مجاور استفاده می‌شود.
- پرتو ایکس:
این اسکن که به توموگرافی کامپیوتری (CT) شهرت دارد، برای بررسی وضعیت اندام‌هایی مانند ریه‌ها، کبد و مغز استخوان استفاده می‌شود.
- آزمایش خون:
آزمایش خون برای بررسی سطوح سلولهای خونی و ارزیابی عملکرد کبد و کلیه‌ها و مغز استخوان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- آزمایش کرونا ویروس:
به طور کلی هم بیمار و هم فرد اهدا کننده اگر علائمی هرچند خفیف از ابتلا به کرونا بروز دهند، ممکن است از لحاظ مثبت بودن تست کرونا مورد بررسی قرار گیرند و در صورتی که تست مثبت باشد، پروسه‌ی پیوند سلول های بنیادی برای سرطان خون به تعویق خواهد افتاد.
- نمونه‌برداری از سلولهای بنیادی
پس از انجام آزمایش‌هایی برای بررسی سلامت عمومی بیمار، سلولهای بنیادی که برای پیوند استفاده می‌شوند باید برداشته و ذخیره شوند.
به طور کلی سلولهای بنیادی به ۳ روش اصلی برداشته می‌شوند که این روش‌ها شامل موارد زیر خواهند بود:
1- خون:
برخی متخصصین سلولهای بنیادی موردنیاز خود را از طریق خون دریافت می‌کنند و این سلول‌ها به واسطه استفاده از دستگاه‌های مخصوص از خون خارج می‌شوند.
2- مغز استخوان:
روش دیگر برای تهیه سلولهای بنیادی، جایی است که پزشک متخصص با استفاده از ابزاری خاص از مغز استخوان لگن سلولهای بنیادی موردنیاز برای پیوند را استخراج می‌کند.
3- خون بند ناف:
در مواردی بیماران مبتلا به لوسمی و سرطان خون از جفت و بند ناف نوزاد تازه متولد شده خود به عنوان منبع سلولهای بنیادی استفاده می‌کنند.
ممکن است این امکان وجود داشته باشد که سلولهای بنیادی را بتوان از خون یا مغز استخوان خود بیمار جدا نمود و بعد از این که سلولهای آسیب دیده یا سرطانی برداشته شدند، آن‌ها را مجدد پیوند می‌زنند.
در صورتی که استفاده از سلولهای بنیادی خود شخص امکان پذیر نباشد، معمولا از سلولهای بنیادی خون یا مغز استخوان اهدا کننده استفاده می‌شود.
برداشت سلولهای بنیادی از خون
رایج‌ترین راه برداشت سلولهای بنیادی شامل برداشتن موقت خون از بدن، جدا کردن سلولهای بنیادی از آن و سپس بازگرداندن خون به بدن است.
برای افزایش تعداد سلولهای بنیادی قابل پیوند در خون، پیش از برداشت نمونه، داروهایی تجویز می‌شود که تولید آن‌ها را تحریک می‌کند و حدود چهار روز قبل از برداشت سلولهای بنیادی، این داروها باید توسط بیمار مصرف شوند؛ سپس در روز پنجم آزمایش خونی جهت بررسی وجود سلولهای بنیادی در گردش خون بیمار انجام می‌شود.
در صورت وجود سلولهای کافی در خون، وریدهای هر بازو توسط لوله‌هایی به دستگاه جدا کننده سلول متصل می‌شوند.
در این شرایط خون از یک بازو خارج شده و از صافی عبور داده می‌شود و سپس از طریق بازوی دیگر به بدن بازگردانده می‌شود.
این روش تهیه سلولهای بنیادی دردناک نیست و نیازی به بیهوشی و بی‌حسی نیز نخواهد داشت. این پروسه حدود ۳ تا ۴ ساعت طول خواهد کشید و اگر در اولین دفعه انجام پروسه سلولهای کافی برداشته نشود، ممکن است روز بعد مجدد پروسه تکرار شود.
برداشتن نمونه مغز استخوان:
یک روش جایگزین برای جمع‌آوری سلولهای بنیادی، برداشتن حدود یک لیتر از مغز استخوان، از استخوان لگن با استفاده از سوزن و با کمک سرنگ‌های مخصوص است.
ممکن است نیاز باشد که سوزن در چندین قسمت از لگن بیمار وارد شود تا از بدست آوردن مغز استخوان کافی اطمینان حاصل شود.
این کار تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود، بنابراین بیمار هیچ درد و ناراحتی احساس نخواهد کرد اما با این حال ناحیه‌ای که سوزن در آن وارد می‌شود ممکن است بعد از انجام پروسه دردناک باشد.
پروسه پیوند سلولهای بنیادی برای درمان سرطان خون
به طور کلی پیوند سلول های بنیادی برای سرطان خون معمولا یک تا دو روز پس از اتمام آماده‌سازی سلولهای بنیادی انجام می‌شود.
سلولهای بنیادی به آرامی از طریق خط مرکزی به بدن بیمار منتقل می‌شوند که این فرآیند به طور کلی اغلب حدود چند ساعت طول می‌کشد.
پس از پایان پیوند، بیمار باید چند هفته در بیمارستان بستری بماند و منتظر باشد تا سلولهای بنیادی به درستی در مغز استخوان مستقر شوند و به آرامی شروع به تولید سلولهای خونی جدید کنند.
در این بین، بیماران به این دلیل تا چند هفته در بیمارستان بستری و تحت نظر هستند تا از موفقیت آمیز بودن پروسه پیوند اطمینان حاصل شود.
در طول زمانی که بیمار در بیمارستان بستری است، ممکن است علائم و مشکلاتی را تجربه کند که شامل موارد زیر خواهد بود:
۱. بیمار در طول روند ریکاوری ممکن است احساس ضعف شدیدی کند و به واسطه اسهال، استفراغ و از دست دادن اشتهایی که برای بیمار به وجود می‌آید، ضعف فرد ممکن است تشدید شود.
۲. جهت جلوگیری از بروز سوء تغذیه، مایعات از طریق دهان یا از طریق بینی به معده بیمار وارد می‌شود.
۳. از آنجایی که ممکن است مغز استخوان عملکرد مناسبی که باید را نداشته باشد و تعداد گلبول‌های قرمز خون فرد کم باشد، بنابراین باید به طور مرتب تزریق خون برای بیماران انجام شود.
۴. همانطور که پیش‌تر به آن اشاره کردیم، مغز استخوان ممکن است عملکرد مناسبی نداشته باشد که به همین دلیل برای جلوگیری از بروز خونریزی‌های شدید پلاکت نیز به همراه خون باید به بیمار تزریق شود.
۵. بیماران معمولا برای مدتی در اتاق ایزوله عاری از میکروب نگهداری می‌شوند؛ چرا که ایمنی بدن به واسطه کمبود گلبول‌های سفید بسیار ضعیف است.
از طرف دیگر برای جلوگیری از بروز عفونت‌های احتمالی، بازدیدکنندگان باید لباس‌های محافظ مخصوص بپوشند تا از بیمار شدن فرد جلوگیری شود.
پس از پیوند مغز استخوان
پیوند سلولهای بنیادی در بسیاری از افراد کاملا موفقیت آمیز و مناسب است به طوری که می‌توانند بین ۱ تا ۳ ماه پس از انجام عمل پیوند، از بیمارستان مرخص شوند.
با این حال، اگر فرد دچار عوارضی مانند عفونت شدید شود، ممکن است مجبور شود که مدت طولانی‌تری را در بیمارستان بستری بماند.
داوطلبان پیوند سلولهای بنیادی حتی پس از ترخیص و رفتن به خانه، تا یک سال و یا حتی بیشتر در معرض خطر ابتلا به عفونت‌های شدید هستند؛ چرا که ممکن است مدتی طول بکشد تا سیستم ایمنی بیمار بتواند خود را بازیابی کند و به قدرت سابق خود برسد.
اگر سلولهای بنیادی اهدایی پیوند زده شده باشند، معمولا باید داروهایی به نام سرکوب کننده‌های سیستم ایمنی مصرف کنند تا سیستم ایمنی بیمار را از پاسخ ناگهانی به سلولهای بنیادی پیوند زده شده، باز دارند.
این داروها برای کاهش خطر حمله بدن به سلولهای بنیادی پیوند زده شده و همچنین کاهش خطر حمله سلولهای بنیادی پیوند زده شده به سایر سلولهای بدن تجویز می‌شوند.
عوارض پیوند سلولهای بنیادی
پیوند سلول های بنیادی برای سرطان خون یا مغز استخوان، درمان‌های پیچیده‌ای هستند که خطرات قابل توجه و همچنین عوارض جدی را به همراه دارند.
مهم است که بیماران قبل از شروع درمان، از خطرات و فواید احتمالی آن آگاه باشند و در صورت بروز هرکدام از این موارد بخواهند که آن‌ها را با تیم درمانی و خانواده خود در میان بگذارند.
به طور کلی، افراد جوان‌تری که هیچ بیماری دیگری ندارند یا کسانی که از خواهر و برادری نزدیک سلولهای بنیادی مناسب برای پیوند را دریافت می‌کنند، کمتر از سایرین دچار مشکلات جدی می‌شوند. افرادی که پیوند سلولهای بنیادی را از خود دریافت می‌کنند نیز کمتر دچار عوارض جانبی جدی می‌شوند.
بیماری پیوند در مقابل میزبان:
همانطور که پیش‌تر به آن اشاره کردیم، گاهی اوقات پیوند سلولهای بنیادی سلولهای پیوند زده شده را بیگانه می‌شناسند و به آن‌ها حمله می‌کنند؛ این بیماری به عنوان بیماری پیوند در مقابل میزبان نیز شناخته می‌شود.
بیماری پیوند در مقابل میزبان ممکن است در عرض چند ماه پس از پیوند اتفاق بیفتد یا چندین ماه یا گاهی یک الی دو سال بعد از اتمام پروسه درمان به وجود بیاید؛ این بیماری معمولا خفیف است اما گاهی اوقات می‌تواند تهدید کننده زندگی نیز باشد.
علائم بیماری پیوند در مقابل میزبان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- بثورات خارش‌دار
- اسهال
- احساس بیمار بودن
- خشکی چشم
- پوست خشک و پوسته پوسته شده
- تنگی نفس
- درد مفاصل
- زرد شدن سفیدی چشم و پوست؛ اگر چه ممکن است یرقان کمتر دیده شود.
کاهش تعداد سلولهای خونی:
در آماده‌سازی بیمار جهت پیوند سلولهای بنیادی برای از بین بردن سلولهای خونی آسیب دیده یا بیمار باید شیمی درمانی انجام شود.
این سلول‌ها در نهایت با سلولهای بنیادی پیوندی جایگزین می‌شوند؛ اگر چه این فرآیند ممکن است چند هفته یا بیشتر طول بکشد.
تا زمانی که بدن بیمار دوباره قادر به تولید سلولهای خونی سالم شود، ممکن است در معرض خطرات مختلفی قرار گیرد که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد:
کم‌خونی فقر‌آهن:
این عارضه باعث کمبود گلبول های قرمز خون است که می تواند باعث ایجاد احساس خستگی و تنگی‌نفس شود. این ممکن است با تزریق خون به صورت منظم درمان شود و به مرور زمان از بین برود.
خونریزی یا کبودی بیش از حد:
به طور کلی بیماران که پیوند سلول های بنیادی برای سرطان خون انجام می‌دهند، دچار کمبود سلولهای خونی بخصوص پلاکت می‌شوند که کمبود پلاکت‌ها نیز باعث خونریزی‌های شدید و یا کبودی‌های بیش از حد می‌شود.
در صورت وخامت این وضعیت در بیمار، پزشک متخصص تزریق پلاکت را در دستور کار قرار می‌دهد.
عفونت‌ها:
به طور کلی کمبود گلبول‌های سفید و مصرف هر داروی سرکوب کننده سیستم ایمنی، باعث می‌شود که بیماران و سیستم ایمنی این افراد قادر به مبارزه با عوامل خارجی نباشند که همین امر منجر خواهد شد که فرد به انواع عفونت‌ها و بیماری‌های مختلف مبتلا شود.
به طور کلی متخصصین توصیه می‌کنند که بیمار کاندید پیوند سلولهای بنیادی باید تا چند هفته پس از پیوند مغز استخوان در یک اتاق ایزوله فاقد میکروب و عوامل بیماری‌زا بستری شوند.
پس از گذشت چند هفته، بیماران از بیمارستان مرخص شده و پزشک هنگام ترخیص بیمار و رفتن به خانه، باید مراقب تماس خود با افراد مبتلا به بیماری و عفونت باشند و اقدامات لازم را برای جلوگیری از ایجاد هرگونه بیماری انجام دهند.
از طرف دیگر، پزشک متخصص ممکن است برای پیشگیری یا درمان هرگونه عفونت باکتریایی برای بیمار خود آنتی بیوتیک تجویز کرده و یا داروهایی دهند که سیستم ایمنی فرد را تقویت کند.
چالش‌های پیوند سلولهای بنیادی
علی‌رغم تاثیرات فوق العاده سلولهای بنیادی برای درمان سرطان خون، چندین چالش و ملاحظات اخلاقی در این مسیر وجود دارند که باید مورد توجه قرار گیرند.
یکی از چالش‌های اصلی این متود درمانی، یافتن اهدا کنندگان مناسب برای پیوند است. شناسایی یک اهدا کننده سازگار برای انجام این پروسه می‌تواند بسیار دشوار باشد.
نگرانی دیگر بیمارانی که قصد انجام پیوند سلولهای بنیادی را دارند، احتمال ابتلا به بیماری پیوند در مقابل میزبان است؛ وضعیتی که در آن سلولهای بنیادی پیوند شده به بافت‌های سالم دریافت کننده سلولهای بنیادی حمله می‌کنند و علاوه بر این که این پیوند باعث بهبود بیماران نمی‌شود بلکه باعث از دست رفتن بافت‌های سالم بدن بخصوص مغز استخوان می‌شود.
جهت کاهش ریسک بروز این عارضه پس از پیوند سلولهای بنیادی، محققان در حال توسعه تکنیک‌های نوآورانه برای تعدیل پاسخ ایمنی و اطمینان از پیوند موفق هستند.
تحقیقات و پیشرفت‌هایی در درمان لوسمی با پیوند مغز استخوان:
همانطور که درک ما از سلولهای بنیادی در حال گسترش است، پتانسیل درمان‌های نوآورانه نیز افزایش می‌یابد. دانشمندان و محققان به طور مداوم در حال بررسی راه‌های جدید برای افزایش اثربخشی پیوند سلول های بنیادی برای سرطان خون هستند.
یکی از زمینه‌های امیدوارکننده تحقیقات، استفاده از سلولهای بنیادی اصلاح شده ژنتیکی برای هدف قرار دادن و از بین بردن موثرتر سلولهای سرطانی است.
محققان امیدوارند با اضافه نمودن ژن‌های خاص به سلولهای بنیادی توانایی در شناسایی و از بین بردن سلولهای سرطانی را افزایش دهند و در عین حال آسیب به بافت‌های سالم را به حداقل ممکن برسانند.
علاوه بر این، تلاش‌هایی برای توسعه روش‌های کارآمدتری در جهت جمع‌آوری، ذخیره‌سازی و پیوند سلولهای بنیادی انجام می‌شود که این درمان نجات‌بخش را برای جمعیت بزرگ‌تری در جامعه قابل دسترسی خواهد کرد.
گزینه‌های درمانی سنتی برای درمان لوسمی:
درمان‌های قدیمی و رایج لوسمی شامل ترکیبی از شیمی درمانی، پرتو درمانی و درمان‌های هدفمند است. هدف این رویکردهای درمانی، تخریب سلولهای سرطانی و جلوگیری از تکثیر هرچه بیشتر آن‌هاست.
در حالی که این درمان‌ها در بسیاری از موارد در القای بهبودی موفق بوده‌اند اما باید دانست که این متودهای درمانی نیز با محدودیت‌هایی همراه‌اند.
به عنوان مثال شیمی درمانی عوارض جانبی شدیدی مانند ریزش مو، حالت تهوع و تضعیف سیستم ایمنی را برای بیماران به همراه داشته باشد.
از سوی دیگر پرتو درمانی علی‌رغم مفید بودن، خطر آسیب رساندن به بافت‌ها و اندام‌های سالم اطراف را به همراه دارد.
آینده درمان بیماران مبتلا به سرطان خون با سلولهای بنیادی
با توجه به پیشرفت‌هایی که در علم و تکنولوژی صورت گرفته و همچنین کشف متودهای جدید برای کاهش مشکلات و عوارض درمان‌های سرطان، آینده درمان لوسمی با سلولهای بنیادی نویدبخش است.
با پیشرفت‌های مداوم در تحقیقات سلولهای بنیادی، می‌توان انتظار داشت رویکردهای هدفمند و شخصی‌سازی بیشتری در پروسه پیوند سلولهای بنیادی ایجاد شوند.
فناوری‌های ویرایش ژن مانند CRISPR_Cas9، امکانات هیجان‌انگیزی را برای اصلاح سلولهای بنیادی به منظور افزایش خواص ضدسرطانی آن‌ها ارائه می‌دهند.
علاوه بر این، استفاده از سلولهای بنیادی پرتوان القایی که می‌توانند از سلولهای بنیادی خود بیمار تولید شوند، ممکن است نیاز بیماران برای یافتن اهدا کنندگان سازگاز را برطرف کرده و پیوند سلول های بنیادی برای سرطان خون را در دسترس‌تر و بدون عارضه کند.
پتانسیل سلولهای بنیادی برای متحول کردن درمان سرطان خون، غیرقابل انکار است و امید به آینده‌ای را ارائه می‌دهد که در آن بتوان بر این بیماری ویرانگر غلبه کرد.
کلام آخر
در این مقاله‌ی بای بای سرطان به مسئله پیوند سلول های بنیادی برای سرطان خون پرداختیم و از قبل از پروسه پیوند، نحوه انجام آن تا زمان ترخیص و عوارض ناشی از این درمان را که شایع‌ترین آن بیماری پیوند علیه میزبان است، بررسی کردیم.
در نهایت نیز از افق‌های دوردست و پتانسیل پیشرفت این متود درمانی سخن گفته و آن را نسبت به درمان‌های قدیمی سرطان خون درمانی شگرف در زمینه بهبود بیماران سرطانی نامیدیم.
منابع:
